Stress- en burn-outcoaching is een intensieve en systematische vorm van coaching, gericht p spoedig en verantwoord terugleiden naar werk of een andere levensinvulling. Het verschaft inzicht in de eigen stressoren en verbetert de stresscopingsvaardigheden. Het biedt methoden om stress te verminderen, burn-out te voorkomen, verkorten of verhelpen. Daarnaast versterkt het preventief de stressbestendigheid van mensen zonder spanningsklachten.
Stress- en burn-outcoaching draagt bij aan duurzame, gemotiveerde en vitale inzetbaarheid van de coachee. Als coach betrek je nadrukkelijk zowel de werk- als de privecontext bij de coaching. Doelen van de coaching kunnen zijn:
- voorkomen van of verkorten van ziekteverzuim; herstel van energie, veerkracht en vitaliteit;
- inzicht in eigen stressbronnen;
- bewustwording van eigen manieren van omgaan met stress;
- versterken van de stresscoping (vaardigheden in het omgaan met stress);
- leren herkennen van en omgaan met stressverhogende gedachten;
- helpen aanpakken van stressverhogende omgevingsfactoren (zoals conflicten op het
- werk, overvolle agenda, een baan die structureel niet aansluit bij de talenten of bij de
- waarden van de coachee);
- persoonlijke en professionele groei door het exploreren, ontwikkelen en toepassen
- van eigen mogelijkheden;
- terugvinden van de motivatie voor werk door herontdekken van de aansluiting bij
- persoonlijke waarden en drijfveren;
- ontwikkelen van (latente) talenten en competenties zoals stressbestendigheid, assertiviteit, planning, zelfvertrouwen;
- eigen ambitie of perfectionisme leren relativeren met behoud van gedrevenheid;
- eventueel aanpassen van de huidige functie, helpen ontdekken van aansluitende taken;
- adviseren van de organisatie over begeleiding van de medewerker bij re-integratie;
- voorkomen van terugval na herstel.
Je krijgt gegarandeerd ‘draaideurklanten’ als je de coachee helpt opkrabbelen door alleen ontspanningsoefeningen te doen en zelfinzicht te bieden en hem dan laat terugkeren naar een onveranderde en voor de coachee ziekmakende omgeving. Dit gebeurt nu soms in niet-gespecialiseerde coaching of therapie die te eenzijdig op intrapsychische factoren is gericht.
Als de omgeving niet wordt betrokken, dan leert de ervaring dat het effect van de coaching van relatief korte duur is (zo’n zes maanden). Als zowel persoon en werkomgeving betrokken worden, is er een positief effect van een jaar en langer. Dit wordt bevestigd in het onderzoek van Hansez, De Cia, Angenot et al. (2013). Veel coachees geven aan dat ze er duurzame lessen uit getrokken hebben.
Coaching bij stress en burn-out is een gestructureerd en doelgericht proces. De coach zet de coachee op interactieve wijze, vanuit een onderzoekende en waarderende aanpak, aan tot het vergroten van de persoonlijke effectiviteit door de mentale vitaliteit en veerkracht te ontwikkelen en door talenten en competenties op het gebied van stresscoping te versterken.
Wat is stress- en burn-outcoaching niet?
Stress- en burn-outcoaching is geen therapie, het is geen vorm van medische begeleiding, het is geen quick fix en het zijn evenmin uitsluitend klaag- of uithuilsessies. Bij stress of overspanning is meestal geen klinischpsychologische therapie nodig. Burn-out is volgens Schaufeli en Enzmann (1998) een negatieve, aanhoudende gemoedstoestand die verband houdt met het werk, die voorkomt bij ‘normale’ individuen en die gekenmerkt wordt door uitputting, een gevoel van onbekwaamheid, demotivatie en disfunctioneel gedrag op het werk. Met Schaufeli ben ik van mening dat de oorzaak van burn-out geen psychisch of medisch probleem is. Schaufeli beschrijft in deze definitie een gemoedstoestand; burn-out wordt niet veroorzaakt door een medische aandoening en ook niet – of niet alleen – door een psychische stoornis.
Klinisch psychologen diagnosticeren en behandelen ernstige en complexe psychische problemen en psychische stoornissen en ze verrichten crisisinterventies. Dit is niet van toepassing op een groot deel van de overspannen of burn-out coachees. Zodra de overspannenheid en burn-out gepaard gaan met onderliggende psychische stoornissen of complexere of ernstigere problematiek zoals depressie, dan zul je als stress- en burn-outcoach de betrokkene onmiddellijk doorverwijzen naar passende hulp. Het is daarom essentieel dat de stress- en burn-outdeskundige een degelijke opleiding heeft gehad waarin hij kan herkennen of er meer speelt dan niet-complexe spanningsklachten. Kunnen niet-klinisch psychologen dat wel? In mijn opleidingen blijken de coaches (allen met bachelor-, master- of master+- denkniveau) op dag 2 al feilloos de kenmerken van veelvoorkomende psychische aandoeningen of stoornissen te kunnen herkennen. Bovendien wordt de coachees bij aanvang van de coaching aangeraden naar de huisarts of bedrijfsarts te gaan: alleen zij (en eventueel een psychiater) zijn bevoegd om de formele diagnose burn-out te stellen. Een goede huisarts zal ook een advies geven over de beste aanpak en het verloop opvolgen.
Hoewel burn-out niet veroorzaakt wordt door een psychische stoornis, veroorzaken burnout en overspannenheid wel psychische en fysieke klachten. Aanhoudende stress in combinatie met te weinig herstel leidt niet alleen tot een aanhoudende negatieve gemoedstoestand of emotionele problemen. Daarnaast ontregelt de chronische stress waarschijnlijk het autonome zenuwstelsel, de immuunreacties en de hormoonhuishouding. De huidige stand van de wetenschap maakt de ontregeling waarschijnlijk, maar het is nog niet onomstotelijk vast te stellen (Rongen et al., 2015, Mommersteeg, 2006). Daarom ben ik een voorstander van een gecoordineerde aanpak van coach, huis- of bedrijfsarts en bij complexere of ernstigere psychische klachten een klinisch psycholoog of psychiater.
| Ik ben toch niet gek? Wie is de aangewezen begeleider/behandelaar? Huisarts en/of bedrijfsarts De huisarts en/of bedrijfsarts is in mijn ogen een onmisbaar onderdeel van het herstelproces. Hij is vaak het eerste aanspreekpunt, vormt een eerste oordeel over de problematiek, kan medische oorzaken van de klachten uitsluiten en houdt de voortgang bij. De huisarts heeft in Nederland gemiddeld 28 consulten per dag, daar komen nog telefonische patiëntcontacten en huisbezoeken bij. Een consult duurt gemiddeld 11 minuten. In België is dat: gemiddeld 19 consulten per dag en gemiddeld 17 minuten per patiënt. Begrijpelijk dat ze in hun drukke praktijk niet veel tijd hebben voor uitleg, ontspanningsoefeningen, onderzoek naar passendheid van de functie en het versterken van competenties. De huisarts heeft bovendien wat minder zicht op organisatieaspecten. Het komt daarom steeds vaker voor dat ze hun patiënten adviseren om naast contact met de huisarts begeleiding aan te gaan bij een coach. Dat vinden veel patiënten laagdrempeliger dan naar een (klinisch) psycholoog of psychiater doorverwezen te worden. Een veelgehoorde reactie is dan: ‘Ik ben toch niet gek?’ Coach gespecialiseerd in stress en burn-out De stress- en burn-outcoach is de aangewezen persoon bij preventie en begeleiding bij spanning, stress, overspanning en ongecompliceerde burn-out (zonder onderliggende psychische stoornissen of ernstigere problematiek zoals depressie). De coach richt zich vooral op het heden en op mogelijkheden. Bedrijven sturen hun medewerkers veel gemakkelijker naar een coach dan naar een psycholoog. De coaches zijn vaak al bekend met de organisatie door algemene coaching van medewerkers of door andere ontwikkelingstrajecten. Ze hebben kennis van de functies en de organisatiecultuur. Maatschappelijk werker Een maatschappelijk werker helpt allerlei problemen oplossen zoals problemen met huisvesting, financiële problemen, wrijving op het werk, gezinsvraagstukken. Psycholoog Het begeleidings- of behandeldomein van de psycholoog hangt af van de specialisatie.Psychologen Arbeid & Gezondheid en Arbeid & Organisatie begeleiden mensen met stressklachten én de organisatie waar het probleem speelt. Eerstelijnspsychologen doen eerste opvang en algemeen advies, maar gaan in de praktijk vaak wat minder in op loopbaanaspecten en veranderingen in de werkomstandigheden. Klinisch psycholoog Het werkgebied van de klinisch psycholoog bestaat uit het diagnosticeren en behandelen van ernstige en complexe psychische problemen en stoornissen, en het verrichten van crisisinterventies. Ze zijn meer gericht op het verwerken van trauma’s in het verleden, op problemen en bijvoorbeeld veel minder op de werkcontext. Psychotherapeut De psychotherapeut behandelt psychopathologie, verslavingsproblematiek, enzovoort. Een ongecompliceerde burn-out (zonder bijvoorbeeld depressie) is geen psychopathologie. In België is psychotherapeut geen apart beroep meer, maar is psychotherapie een behandelvorm van de klinisch psycholoog. Psychiater Een psychiater is een arts die zich gespecialiseerd heeft in de psychiatrie en het behandelen van psychiatrische stoornissen. Door zijn opleiding als arts kan de psychiater een psychiatrische diagnose stellen en medicatie voorschrijven. Burn-out is geen psychiatrische stoornis en er zijn in het algemeen geen medicijnen nodig. Als er een enkele keer slaapmedicatie wordt voorgeschreven, dan kan de huisarts dat doen. |
Een nieuw beroep?
Misschien denk je dat coachen bij stress en burn-out pas recent door coaches is opgepakt. Dit klopt zeker niet. Als je ervaren coaches vraagt bij hoeveel procent van hun coachees (algemene coaching en managementcoaching) een of meer leerdoelen te maken hebben met beter omgaan met stress, dan zal dat percentage ongeveer rond de 80 procent liggen. Dat is al zeker dertig jaar het geval.
Als vuistregel voor de keuze van begeleiding zou ik aanraden: een huisarts/bedrijfsarts en stress- en burn-outcoach beginnen gezamenlijk met de begeleiding bij ongecompliceerde stressklachten, overspannenheid en burn-out. Dit zal in de meeste gevallen de passende begeleiding zijn. Daarbij worden soms andere specialisaties ingeschakeld zoals een voedingsdeskundige of een fysiotherapeut.
Deze start bij arts en stress- en burn-outcoach gebeurt nu al regelmatig. Toch wordt er soms te snel of juist niet snel genoeg doorverwezen naar klinische hulpverlening. Als er na enkele weken coaching geen verbetering optreedt of er onderliggende complexe problemen boven tafel komen, verwijst de stress- en burn-outcoach – in overleg met de huisarts – door naar klinische hulpverlening.
Er zijn ook multidisciplinaire centra waarin bijvoorbeeld arbeid-en organisatiepsychologen, klinisch psychologen, gespecialiseerde coaches, relaxatietherapeuten, huisartsen en fysiotherapeuten samenwerken. Dat vergemakkelijkt overleg en samenwerking tussen de begeleiders. Het is ook laagdrempeliger voor de coachee om zo nodig in contact te komen met andere disciplines. Een zelfstandig coach gespecialiseerd in stress- en burn-outvraagstukken raad ik aan om samenwerking en intervisie aan te gaan met werkers uit het veld. Dit komt de onderlinge deskundigheidsbevordering ten goede.
Een complete aanpak richt zich op fysiek, psychisch en cognitief herstel. En zelfs dat is nog niet alles: het gaat vaak over (deels) werkgerelateerde spanning. Als de coachee alleen wordt geholpen om te herstellen en er niets aan de stressbronnen op het werk verandert, dan valt de coachee al snel na terugkeer weer in zijn oude patroon terug. Als er een waterleiding springt, dan leer je iemand toch niet alleen dweilen? Je helpt hem ook het lek te repareren. De (werk)omgeving van de coachee moet dus ook worden meegenomen in het herstelproces. De coach (en/of de bedrijfsarts) voert desgewenst samen met de coachee overleg met de organisatie. De coach kan met de coachee en de organisatie onderzoeken of aanpassingen op het werk nodig en mogelijk zijn. Vanzelfsprekend kan overleg en afstemming tussen de verschillende betrokken partijen alleen plaatsvinden na expliciete goedkeuring door de coachee (bij voorkeur met de coachee erbij).
Visie op coachen bij stress en burn-out
Stress- en burn-outcoaching begeleidt mensen met stressklachten naar duurzame mentale vitaliteit. Het voorkomt en verhelpt stressklachten, overspannenheid en burn-out.
Burn-out beschouwen we als een vorm van extreme uitputting, veroorzaakt door langdurige overbelasting. De oorzaak ligt in een chronische mismatch tussen mens en werk (of taak/opdracht). Het doel is om werkhervatting (of hervatting van een andere levensinvulling) zo snel als verantwoord is door zowel persoonsgerichte oorzaken als werk- of taakgerichte oorzaken te onderzoeken en aan te pakken. We zien de aanpak van stress en burn-out als een gedeelde verantwoordelijkheid van individu en werkgever (bij werkgerelateerde burn-out). Een schuldvraag draagt niet bij aan een oplossing. De vraag is wie wat kan doen om herstel te bevorderen.
Als stress- en burn-outcoaches beschouwen we betrokkene niet als patient, maar als coachee. Burn-out wordt niet primair veroorzaakt door een lichamelijke of psychische ziekte. Het treft aanvankelijk gezonde mensen. We werken via verantwoord activerende coaching: hoewel rust in de eerste fase essentieel is, herstelt burn-out of overspannenheid niet door rust alleen. Op het moment dat de coachee daaraan toe is, wordt hij gestimuleerd om meer energiegevende activiteiten te doen, strikt afgewisseld met rust en ontspanning. De coachee hoeft niet klachtenvrij te zijn voordat hij het werk weer (gedeeltelijk) oppakt. Werk (of andere activiteiten) vormt onderdeel van het herstel.
We helpen de coachee vanuit zijn eigen kracht effectiever om te gaan met stressbronnen. Daarnaast coachen we hem bij het bespreekbaar maken en aanpakken van oorzaken op het werk. Burn-out is niet alleen negatief, het is op te vatten als groeipijn: het kan de prikkel zijn die aanzet om het leven meer in te richten zodat het beter past bij wie je bent.
Hieronder werk ik de verschillende facetten van deze visie uit.
De aard van het monster
Burn-out is een vorm van extreme uitputting die ontstaat door langdurige overbelasting. Er zijn veel ideeen over het ontstaan van die overbelasting. We coachen mensen naar een effectievere omgang met stress (zie paragraaf 1.1). Dat is een goed begin, maar het volstaat niet. Om te begrijpen waarom niet, moet je de aard kennen van het monster dat burn-out heet.
In de oude definitie van burn-out werd gesteld dat het altijd werkgerelateerd is, maar inmiddels wordt burn-out breder opgevat. Naast werk kunnen oorzaken ook liggen in maatschappelijke factoren en priveproblemen.
Werk kan worden opgevat als: taken die iemand uitvoert die hij niet zou doen als hij het niet zou ‘moeten’ doen (van zichzelf of van anderen). Bijvoorbeeld: een fulltime vader of moeder met drie kinderen die ook nog de zieke vader verzorgt, kan zeker last hebben van te veel druk. Intensieve zorgtaken kun je ook als werk beschouwen. Hetzelfde geldt voor een student die naast bijbaantje en stage hard studeert om goede cijfers te halen. In de huidige opvatting kunnen deze personen ook burn-out krijgen. Hier is uiteraard geen werkgever die de kosten van begeleiding op zich neemt.
Naar mijn mening ligt de fundamentele oorzaak van burn-out bijna altijd in een langdurige mismatch tussen enerzijds de mens en anderzijds taken of werk (zie figuur 1.1).
Onder de factor ‘mens’ vallen verschillende zaken: een persoonlijke eigenschap zoals perfectionisme in een omgeving waar vooral snel handelen belangrijk is, een erg groot verantwoordelijkheidsgevoel, de persoonlijke gevoeligheid voor stress, persoonlijke of maatschappelijke omstandigheden, of belastende levensgebeurtenissen.
Ook de factor ‘werk’ bestrijkt een breed terrein. Mogelijk sluit iemands functie niet aan bij de talenten. Het kan zijn dat de stijl van leidinggeven van de manager niet motiverend is. Het kan zijn dat er te veel werk is. De werkomstandigheden zijn wellicht stresserend. Of de organisatiewaarden passen niet bij de waarden van betrokkene.
De betrokkene functioneert in elk geval op een manier die niet past bij wie hij in essentieis. In die zin is burn-out mede op te vatten als een fundamentele loopbaanvraag. Als iemand werk of bezigheden heeft die aansluiten bij zijn talenten en bij wat hij belangrijk vindt in het leven en in werk, dan raakt hij niet snel burn-out. Als maar een van de factoren niet aansluit, dan kan het al misgaan.
| Voorbeeld Renier heeft een functie die hij graag doet en die prima past bij zijn talenten. Hij werkt in een organisatie die verwacht dat hij alles voor het werk opzijzet. Als hij in het weekend geen mails beantwoordt of hij eens om zes uur naar huis gaat, dan wordt dat niet gewaardeerd. Er worden ‘grapjes’ over gemaakt: ‘Jij zou een goede ambtenaar zijn. Ga zo door, dan heb je straks altijd weekend.’ Renier merkt bovendien dat altijd bereikbare en tot laat werkende collega’s promotie maken. Renier is vader van een zoontje. Een rol die hij serieus neemt. Hoewel hij het niet erg vindt om af en toe in het weekend of de avonduren te werken, wil hij wel tijd doorbrengen met zijn gezin. Bovendien heeft zijn vrouw ook een veeleisende functie. Ze verwacht dat hij zijn deel doet van opvoeding en huishouden. Deze combinatie van twee dingen die hij allebei graag doet, geeft hem regelmatig stress. |
De stress- en burn-outcoach kijkt niet alleen naar persoonlijkheidsfactoren. We onderzoeken ook stressbronnen in het werk en het priveleven en helpen de coachee oplossingen te vinden.
Burn-out als groeipijn
Stress komt vooral negatief in het nieuws. Toch zijn stress en zelfs burn-out niet alleen negatief. Je kunt stress, overspannenheid en burn-out ook opvatten als een noodrem van het lichaam. Deze noodrem dwingt je om het rustiger aan te doen als je jezelf te veel belast. Dit voorkomt ergere gezondheidsschade. Aanhoudende stress is eenvoudigweg een signaal dat er iets in je leven moet veranderen. Dat je meer moet worden wie je eigenlijk bent. In die zin is burn-out op te vatten als groeipijn.
Als je de eerste stresssignalen negeert, trekt je lichaam harder aan de noodrem. Je wordt overspannen. Mensen die de situatie als uitzichtloos beschouwen, kunnen ook nog somber of depressief worden. Als je de klachten blijft negeren en nog geen gas terugneemt, dan ontstaat burn-out. Meestal kun je dan echt niet meer doorgaan. Mensen die dat toch doen, kunnen ernstige fysieke klachten krijgen zoals hart- en vaatziekten. Ze kunnen uiteindelijk sterven. Figuur 1.2 illustreert dit proces. Het is overigens zeker niet zo dat iedereen met burn-out ook depressieve klachten of zeer ernstige gezondheidsproblemen krijgt.
Patiënt of coachee?
In de media worden overspannenheid en burn-out sterk gemedicaliseerd. Ik beschouw stress of burn-out niet primair als ziekten, ook al begrijp ik dat de coachee er wel echt ziek van kan worden. Stress en burn-out worden zoals hiervoor beschreven niet veroorzaakt door een medisch probleem of door een psychische stoornis. Het overkomt per definitie psychisch en fysiek gezonde mensen, die langdurig te veel stress en te weinig rust ervaren of voor wie de combinatie van werk en privezaken te belastend is. Het is in feite een gezonde reactie op een ongezonde situatie en/of een ineffectieve manier van denken.
Begeleiding van mensen met stress of burn-out zou niet primair het domein van psychiaters of klinisch psychologen hoeven te zijn. Zij behandelen mensen met psychische stoornissen. Een huisarts behandelt medisch en ook psychisch zieke mensen. Als burnoutcoaches behandelen we mensen niet. We coachen. We stellen geen medische diagnoses. We geven geen klinische therapie.
Psychisch en medisch gezonde mensen leren om beter met stress om te gaan en ze helpen om oplossingen te vinden voor praktische uitdagingen in hun leven, dat is de taak van de stress- en burn-outcoach. Het is wel essentieel dat de bedrijfsarts of huisarts bij het proces betrokken is. Deze stelt de diagnose, sluit eventuele fysieke oorzaken of psychische stoornissen uit en behandelt ontstane fysieke klachten. De stress- en burn-outcoach begeleidt de coachee naast de zorg door de huisarts.
Stress- en burn-outcoaching richt zich op het vaststellen van stressbronnen en op het versterken van de vaardigheden in het omgaan met stress. Een coach is gericht op persoonlijke ontwikkeling en op oplossingen. De coach helpt ontdekken hoe de coachee vanuit zijn eigen kracht effectiever kan omgaan met stressbronnen. Het is vooral op het hier-en-nu gericht. Therapie gaat meer in op het verleden: dat is gericht op problemen, de onderliggende oorzaken en op het genezen van trauma’s.
Activeren
Vroeger werd er langdurige rust voorgeschreven aan mensen met burn-out. Inmiddels weten we dat alleen dit niet bijdraagt aan vlot herstel. De stress- en burn-outcoach is geen voorstander van langdurig piekerverlof, waarbij de coachee inactief thuiszit zonder oorzaken aan te pakken. De coachee piekert vaak meer als hij thuiszit. Dat verergert de klachten en leidt niet tot herstel.
In de beginfase van de coaching heeft de coachee vaak behoefte aan rust en wat meer slapen. Meestal is de coachee na twee of drie weken wel in staat om gesprekken met een coach te hebben. In deze herstelfase zal de coach in veel gevallen nog geen opdrachten geven die veel concentratie en denkwerk vergen. De coachee is mogelijk ook nog niet in staat een lang gesprek te voeren. Een gesprek van een halfuur lukt de meesten wel. De begeleiding is in deze fase gericht op leren ontspannen, herstel van slaap, verbeteren van de conditie zonder intensief te sporten. We activeren de coachee wanneer deze dat aankan en op een verantwoord tempo.
Sommige coachees kunnen gedeeltelijk blijven werken onder minder belastende omstandigheden, met minder belastende taken en aangepaste werkuren. Vaak zijn deze mensen korter ziek. Het is moeilijk vast te stellen of dit komt omdat deze mensen bij aanvang al minder ernstig ziek waren, of dat het blijven werken het herstel bevorderde. Er is te weinig degelijk onderzoek naar gedaan. Als de coachee thuis is, dan streven we naar een gedoseerde hervatting van energiegevende priveactiviteiten en – zodra dit kan – geleidelijke werkhervatting.
Duurzaam resultaat en gedeelde verantwoordelijkheid
We werken voor duurzaam resultaat. We bestrijden niet enkel symptomen. We onderzoeken de fundamentele oorzaken en helpen de coachee die aan te pakken. We geven nadrukkelijk aandacht aan terugvalpreventie. We volgen de coachee desgewenst over langere tijd op. We investeren in (herstel van) bevlogenheid omdat dit bijdraagt aan duurzame inzetbaarheid.
Voorkomen en verhelpen van spanningsklachten is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van werknemer en werkgever. De organisatie zorgt voor een risico-inventarisatie van psychosociale risico’s, beleid en concrete maatregelen die gericht zijn op het behouden van een gezond werkklimaat – ook een geestelijk gezond klimaat.
Van de getroffen medewerker mag verwacht worden dat deze zich actief inzet voor herstel. Bijvoorbeeld door rust te nemen, meer energiegevende activiteiten te gaan doen, gezond te leven en door actief deel te nemen aan coaching.
Bron: Handboek coachen bij stress en burn-out – Begeleiden naar mentale vitaliteit door Annita Rogier
