Stress is op zich een heel gezonde reactie. Het heeft een positieve invloed op ons functioneren, zowel lichamelijk, mentaal als emotioneel. Het is dus niet iets dat je per se moet bestrijden. Maar als een stressvolle situatie blijft voortduren, dan werkt het contraproductief. In dit artikel lees je welke drie basisvormen van stress we kunnen onderscheiden.
Stress hoort bij ons
Stress hoort bij ons net als eten, drinken, slapen en seks. Doordat we uitdagingen in het leven aangaan, zowel fysiek als mentaal, ontwikkelen we onszelf, en dat leidt vaak tot een fijner, interessanter leven. Niet alleen binnen een mensenleven, maar ook van generatie op generatie. Mensen hebben de uitdaging altijd al opgezocht. Die drang om te ontdekken heeft ons als soort de nodige stress opgeleverd, maar ook gebracht waar we nu zijn omdat we voortbouwen op de kennis, kunde en ervaringen van onze voorouders.
Wist je trouwens dat (top)sporters die doping gebruiken vaak een vorm van cortisol tot zich nemen? Zij weten: hoe meer stress, hoe beter de prestatie. Je hoeft als je stress ervaart dus niet meteen aan oplossingen te denken om de stress weg te nemen. Nergens voor nodig, enjoy the ride, we komen vanzelf wel weer in balans.
Systemen in balans
We hebben verschillende systemen in ons lijf die ons beschermen. Denk bijvoorbeeld aan je immuunsysteem, je spijsverteringssysteem en dus ook je stresssysteem. Die systemen hebben twee kanten. Als je er goed voor zorgt, dan doen ze hun werk optimaal, heb je er veel profijt van. Maar ze kunnen ook uit balans raken en kunnen dan schade aan je toebrengen. Zo is het immuunsysteem getraind om virussen te weren. Maar we zagen bij corona dat een op hol geslagen, te actief immuunsysteem juist kan leiden tot ic-opnames en overlijden.
Voor het spijsverteringssysteem geldt iets soortgelijks. Het werkt uitstekend als je goed en gezond eet. Ga je te veel en te vet eten, dan raakt het uit balans en slaat het ongewenst vet op op plekken waar je het niet wilt hebben: je buik, je aderen. Dat gaat ook op voor ons stresssysteem. Het is een fijn en goed werkend systeem, dat ons helpt beter te presteren, ons te ontwikkelen en biopsychosociaal te groeien. Maar als de stressvolle situatie blijft voortduren, chronisch wordt, dan werkt het contraproductief.
Positieve en negatieve stress
Fysiologisch is er geen verschil tussen gezonde en ongezonde stress, ook wel positieve en negatieve stress genoemd, of eustress en distress. De verschillen die worden bedoeld, zoals in de figuur, gaan over hoe je de stress ervaart. Lichamelijk gezien is stress namelijk gewoon stress, de reactie is precies hetzelfde. Het is wel zo dat chronische stress uiteindelijk negatieve effecten zal hebben. Met niet alleen lichamelijk gevolgen, je kunt er bijvoorbeeld ook je baan door verliezen, of je geliefde. Dan zijn de gevolgen dus ongezond, negatief en disfunctioneel. Aan de andere kant kan het volledig ontbreken van spanning leiden tot verveling, zelfs tot een bore-out (helemaal links in de figuur).
Stress is dus niet iets wat je per se moet willen bestrijden. Het is namelijk aangetoond dat als je negatief over iedere vorm van stress denkt, dit ook een negatieve invloed op je heeft. Beter is te denken zoals veel topsporters voor de wedstrijd. Of zoals ik tegenwoordig voor een presentatie voor de spiegel aan mijzelf vertel: ‘Ik ben scherp, ik ben er klaar voor, ik heb er zin in!’ En verdomd, het werkt. Dan zet je de alertheid die stress onder andere veroorzaakt om in positieve energie en een goed gevoel. Heerlijk, kom maar op!
Overigens kan stress die je als negatief ervaart ook gezond zijn. Wanneer je bijvoorbeeld voelt dat je het ambitieuze project waar je verantwoordelijk voor bent niet aankunt. Je hebt er slapeloze nachten van. Als je een gezonde reactie vertoont op die stressvolle situatie door hulp te vragen of het project terug te geven aan je baas, dan is dat een geweldig leermoment.
Basisvormen van stress: acute en chronische
Ik onderscheid drie basisvormen van stress. Eigenlijk twee (acute en chronische), alleen splits ik de chronische stress op in twee vormen:
- acute stress;
- chronisch matige stress (de stress van alledag);
- chronisch hevige stress
1. Acute stress
Als je moet verhuizen, of als je voor belangrijke tentamens zit, of als je een opdracht probeert binnen te halen, kun je behoorlijk gestrest zijn. Dat soort oorzaken van stress zijn meestal van relatief korte duur. Er zit een duidelijke kop en staart aan. Je haalt het tentamen of niet, jij of de concurrent krijgt de opdracht en alle verhuisdozen zijn uitgepakt. Deze stress komt ook voor als je een nieuwe levensfase ingaat, bijvoorbeeld bij een nieuwe baan of de geboorte van een kindje.
Deze vormen van stress zijn, als ze na verloop van tijd weer afnemen in intensiteit, niet schadelijk en tot op zekere hoogte gezond. Stress voor een examen, of die prestatie die ik zo-even benoemde, zorgt voor een betere doorbloeding, ook naar je hersenen, voor meer focus en daarmee een betere prestatie. Blijf je echter last houden van de stress terwijl de stressor is verdwenen? Lukt het je niet je aan te passen aan de nieuwe realiteit, zoals je baan? Dan is het goed om hulp te zoeken.
2. De stress van alledag
Dit is de chronische stress die je vrijwel iedere dag ervaart, maar waar je op het eerste gezicht niet veel aan kunt doen. Het heeft niet echt een piek, en als je moet benoemen waarom je zo gestrest bent, vind je het misschien moeilijk aan te geven wat nou de oorzaak is, want je hebt het op zich toch goed? Bovendien hebben veel leeftijdsgenoten van je te maken met dezelfde stress. De kinderen moeten naar school, maar ze zijn een verrijking van je leven; op je werk is het erg druk, maar het is een leuke baan; je partner en jij hebben weinig tijd voor elkaar, maar er is wel liefde. Of als je vrijgezel bent combineer je een veeleisende baan met bijvoorbeeld een druk sociaal leven, sporten en misschien daten. Kortom: je hebt een druk leven, net als iedereen, toch?
Soms merk je wel dat je vermoeider wordt, vaker een kort lontje hebt, slechter slaapt misschien. Deze milde, maar chronische vorm van stress bouwt zich bij veel mensen op zonder dat ze zich er bewust van zijn. Als je onvoldoende herstelt, raak je langzaam door je energiereserves heen. Daar gaan soms jaren overheen. De bronnen van de stress in deze categorie zijn op zich positief: veel sociale activiteiten, een leuke partner, kinderen, veel sporten en uitgaan. Alleen is het bij elkaar te veel. Door bijvoorbeeld beter timemanagement, door assertiever op het werk te worden (‘Nee baas, dit kan ik er echt even niet bij hebben.’) en meer rust in je schema in te bouwen, kun je vrij gemakkelijk voor meer balans zorgen.
3. Langdurig te veel stress
Als stress een duidelijke negatieve oorzaak heeft en regelmatig terugkeert – of zelfs permanent aanwezig is – dan kan dit leiden tot allerlei klachten en uiteindelijk misschien wel tot ernstige problemen zoals een burn-out of depressie. Bijvoorbeeld als je onoplosbare geldproblemen hebt, een slechte relatie met je partner, een vervelende baas of als je het aanhoudend te druk hebt op je werk. Maar ook een langdurige ziekte, van jezelf of je partner, met veel pijn of slechte vooruitzichten, kan een belangrijke stressor zijn. Of een onveilige situatie binnen het gezin.
Soms ligt de oorzaak van de stress in een ver verleden, zoals mishandeling of misbruik. Of je wilt alles te goed doen (perfectionisme) waardoor je steeds tijd tekortkomt. Het verschil met punt twee is dat je helemaal niet blij bent met hoe het nu gaat in je leven. Je piekert en je ziet het af en toe niet meer zitten. Je probleem moet bij de bron worden aangepakt. Hulp van buitenaf zoeken, om te beginnen bij een huisarts of bedrijfsarts, is dan erg belangrijk.
Uit: Handboek Stress te Lijf. De Zes tegen Stress door Jan Jaap Verolme.
