Levenlust en spanning

Levenslust, is dat niet een treffend woord voor een gevoel van welbevinden? Blaakt iemand van levenslust, dan is er niet alleen sprake van een bepaalde vitaliteit of levenskracht in zijn systeem – deze persoon ervaart deze levendigheid zelf ook en straalt het uit.

Levenslust heeft dus alles met zin te maken, het is te zien als een positieve ervaring van vitaliteit, levenskracht of energie die we tot expressie kunnen brengen. ‘Lust zou ik ook definiëren als energie. Je moet je dus afvragen wanneer de lust, de energie verdwijnt. Een voorwaarde voor energie is: het gevoel dat je leeft, niet weggemaakt wordt, dat je mag bestaan,’ vertelt sociologe Christien Brinkgreve in een interview met Henk Steenhuis.

Alles wat leeft, heeft levenskracht in zich. Levenslust en levenskracht zijn te zien als energiestroom. Van nature willen we de spanning en energie die in ons zit uiten. Viktor Frankl beschouwde het als een gevaarlijke misvatting dat de mens primair behoefte heeft aan homeostase, dat wil zeggen aan een spanningsloze toestand: ‘Hij heeft niet zozeer afvoer van spanning nodig, als wel de stimulans van een potentiële betekenis, (…) de geestelijke dynamiek in een polair spanningsveld, waarbij de ene pool wordt gevormd door de betekenis die in vervulling moet gaan, en de andere door de mens die dit waar moet maken’, aldus Frankl. ‘Zulk een spanning is inherent aan de mens en daarom ook onmisbaar voor zijn geestelijk welzijn. Wij moeten dus ook zonder aarzeling de mens uitdagen tot het vervullen van een potentiële levensbetekenis.’

We voelen ons goed als we ons in een dynamisch evenwicht tussen ontspanning en spanning bewegen. Dit evenwicht verschilt per moment, persoon en situatie. De hoeveelheid, kwaliteit en duur van de spanning bepalen wat gezond is voor het systeem, afhankelijk van de behoefte van het moment. Een zinvol leven is een stressvol leven, zegt stresswetenschapper Kelly McGonigal. We hebben spanning nodig om dingen te kunnen doen. Die zorgt ervoor dat we kunnen pieken. Stress op zichzelf is niet slecht. De manier waarop je ermee omgaat is bepalend. Continu onder hoge spanning staan zonder de juiste ontspanning, energie verliezen zonder dat deze op de juiste manier aangevuld wordt, zorgt voor disbalans in het systeem en doet de vitaliteit afnemen. Dit kan zich bijvoorbeeld uiten in vermoeidheid, prikkelbaarheid, stressklachten, burn-out.

Te weinig activatie en spanning in het systeem vermindert ook de energiestroom en vitaliteit; als er te weinig gebeurt, voel je je ook niet lekker. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn bij bore-out, depressie, lusteloosheid, en ook onverschilligheid kan een symptoom zijn van een gebrek aan spanning of energie. Een goede kennis die in een periode van depressiviteit verkeerde, vertelde: ‘Het maakt toch niet uit, het heeft toch geen zin. Ik heb geen perspectief waar ik aan kan werken, ik voel het niet. Ik zou graag weer dingen doen die me vervullen, die me gelukkig maken.’ In de tijd dat hij depressief was, ontbrak het hem aan zin en hoewel hij er naarstig naar verlangde, was zijn levenslust ver te zoeken. Hij had weinig tot geen energie meer. Burn-out is een veelbesproken probleem en wordt vaak gezien als een negatief gevolg van onze prestatiemaatschappij. Een bore-out kan net zo ingrijpend zijn. Dit komt bijvoorbeeld voor bij mensen die te weinig uitdaging ervaren, geen doel of perspectief hebben waar ze aan kunnen werken.

Reflectie • In welke momenten heb je te weinig spanning ervaren? Wanneer te veel? • Wat is voor jou de juiste spanning? • Als je spanning voelt, hoe ga je daar dan mee om? • Hoe wil je ermee omgaan? • Hoe kun je voor de spanning zorgen die jij nodig hebt? En de ontspanning?

Zolang we leven, stroomt de energie en zijn we in beweging. Vitaliteit heeft alles te maken met deze energiestroom en natuurlijke beweging. Bereidheid om in beweging te komen of te veranderen doet zich niet alleen voor als we ergens pijn of last van hebben, een probleem ervaren of iets missen en dit willen oplossen. We kunnen ook in beweging komen vanuit creativiteit en vreugde, ergens naartoe willen bewegen vanuit verlangen.

Het verlangen ontdekken

In plaats van over de behoefte aan zingeving spreken Ter Borg en Ter Borg liever van het verlangen tot zingeving, omdat ‘verlangen’ voor hen meer recht doet aan de wil tot leven.39 Uit de wil tot leven spreekt een positieve gerichtheid, een gerichtheid op het wenselijke, het lustvolle en het waardevolle. In de motivatiecategorieën van Maslow kun je naast behoeften ook verlangens herkennen. De mens heeft bijvoorbeeld niet alleen behoefte aan onderdak, maar verlangt naar een thuis.

Het gevoel van thuis kan in veel dingen zitten. In ieder geval brengt het velen op zondag naar de Ikea om gezelligheid en comfort toe te voegen. Waar mogelijk zullen we niet alleen op zoek gaan naar eten dat de trek stilt, maar naar eten dat lekker is en de zinnen prikkelt. We zijn volgens Ter Borg en Ter Borg niet alleen op zoek om aan de bittere noodzaak te voldoen in het leven, maar we willen er iets van maken, er zin aan geven.

‘We don’t read and write poetry because it’s cute. We read and write poetry because we are members of the human race. And the human race is filled with passion. And medicine, law, business, engineering – these are noble pursuits and necessary to sustain life. But poetry, beauty, romance, love – these are what we stay alive for. (…) That you are here – that life exists, and identity; that the powerful play goes on and you may contribute a verse. (…) What will your verse be?’

De klassieke film Dead Poets Society (1989) vertelt het verhaal van een docent Engels aan een kostschool die de jongens uitdaagt om voor zichzelf na te denken en de eigen stem hoorbaar te maken: het leven is er om te leven en dat moet je niet zomaar voorbij laten gaan. Hij appelleert aan het verlangen om ergens voor te leven, lief te hebben en om een geïnspireerd leven te leiden. Overigens laat de film zien dat deze zoektocht niet zonder strijd is en gepaard kan gaan met een zekere tragiek.

Jezelf tot expressie brengen is een belangrijk thema in de film. Het middel van deze docent is poëzie en theater: de kunst, het creatieve en het speelse zijn voor de hand liggende bronnen om verlangens wakker te maken. Het is een geliefd thema voor films om het verlangen om te leven zichtbaar te maken. Een mooi voorbeeld is de film Chocolat (2000), waarin een vrouw een chocoladewinkel start in een rustig dorpje waar de burgemeester beheersing predikt. Door haar flamboyance komen de mensen tot leven. Iedereen in het dorp blijkt verlangens te hebben die ze tot dan toe onderdrukten, verborgen hielden of waarvan ze zelfs niet wisten dat ze die hadden.

In het dorp komen lust en zinnelijkheid tot leven, maar ook verlangens naar liefde, geborgenheid en uiteindelijk het verlangen naar verbondenheid en je thuis kunnen voelen. Het is een verlangen om uitbundig te kunnen zijn en intens te ervaren, om uit je voegen te kunnen barsten. Mensen hebben de behoefte om hun eigenheid en hun betekenis van het leven tot uitdrukking te brengen. Dit kan in kunsten maar ook in sport, in een eigen bakkerij starten of in de beste vakkenvuller ooit willen worden. Een verlangen is te zien als positieve spanning. Het tot expressie brengen van een verlangen betekent energie laten stromen, bevrijden. Ook bewegen in de richting van het verlangen genereert een energiestroom.

In coaching kun je de ander faciliteren om zich bewust te worden van behoeften, verlangens en wensen. Deze zijn een bron van zin en een belangrijke motor in onze emoties, denkpatronen en gedrag. Dit vraagt ook om emotionele sensitiviteit: om wat je hoort in het verhaal in verband te brengen met het voelen en de lichamelijke gewaarwordingen.

‘Het verlangen toont onze eigenheid, brengt het tot uitdrukking, maar onze eigenheid herkennen gebeurt dikwijls dankzij de ander. (…) De hulpverlener, die in staat is te werken met het verlangen als de menselijke functie, die het onuitgedrukte of het eigene tot expressie helpt brengen, bereikt diepere lagen van iemands menselijkheid.’ – Denijs Bru, voormalig docent gespreksvaardigheden aan de Universiteit voor Humanistiek

Soms zijn mensen zich nog niet bewust van het verlangen dat doorklinkt in hun eigen verhaal. ‘Iets in mij moet nog tot uitdrukking komen, alleen ik heb er op dit punt in mijn leven nog geen ruimte voor’, zei een cliënt in een coachsessie. In andere gevallen spreken mensen zich direct uit. Zoals deze 40-jarige vrouw: ‘Mijn verlangen naar de liefde is groot. Ik verlang naar erkenning, veiligheid, troost en geborgenheid. Ik verlang naar het gevoel mooi en begeerlijk te zijn, naar aanraking, naar de blik van een man.’

Behoeften en verlangens gaan gepaard met kwetsbaarheid. Ze raken aan wat wezenlijk voor iemand is en zetten de persoon in kwestie op het spel: de eigen behoeften en verlangens uiten betekent zichzelf tonen en te raken zijn. Niet zelden is er een innerlijk conflict te ontdekken tussen de wens tot expressie, het innerlijk verlangen om zichzelf tot uitdrukking te brengen en de angst voor het gevolg, zoals afwijzing of afkeuring, of ongewenste emoties. Dit uit zich bijvoorbeeld in zichzelf inhouden, moeite om zichzelf te tonen, aanpassing of loyaliteit naar de omgeving. Het maakt begrijpelijk waarom mensen hun behoeften en verlangens nogal eens buiten zichzelf leggen, projecteren of ontkennen.

De ander helpen om de eigen verlangens te ontdekken kan ertoe bijdragen het eigen gedrag te begrijpen en leiding te nemen over het eigen doen en laten. Alleen al het bewust worden van een behoefte of verlangen kan helpen om zin en betekenis te vinden.

In de praktijk: wegen om het verlangen te ontdekken • Wat zou je willen beleven? Waar word je enthousiast van? • Stel dat je een dag zou mogen ruilen met iemand, in wiens huid zou je dan weleens willen kruipen? Wat zou je hopen te beleven, waar ben je dan nieuwsgierig naar? • Wat is het meest gekke, onverwachte dat je zou kunnen doen op dit moment, wat zouden anderen heel gek vinden, maar zou je in een ander leven wel hebben gedaan? • Als je de vrijheid hebt, wat zou je dan de rest van de dag doen? En de komende maand? En het komende jaar? • Hoe wil je herinnerd worden? En wat wil je achterlaten?

Hugo vertelt enthousiast dat hij een opdracht heeft gekregen om een website te bouwen voor een onderwijsproject. Hij draagt graag zijn steentje bij aan het project ‘en ik kan er zelf ook mijn ei in kwijt’. Deze opdracht geeft hem de gelegenheid om iets eigens in de wereld te zetten, een product te scheppen dat hij waardevol vindt, waardoor hij er gemotiveerd en bevlogen aan werkt. De activiteit zelf – de website maken – is vervullend om te doen, in de wetenschap dat het een waardevol product is, en Hugo kan er zijn visie en creativiteit in kwijt. Dit is wat psychologe Charlotte Buhler funktionslust noemt: een vitale vreugde ervaren in de activiteit zelf.

‘Je ei kwijt kunnen’, wat een fantastische uitdrukking om aan te geven dat je iets ei-gens en levendigs dat in je zit, tot expressie kunt brengen. Het is ook niet zomaar ‘een ei’ maar ‘mijn ei’: het ei als metafoor voor de levenskracht en het potentieel. Dat levendige eigene willen we manifesteren in de wereld: we zien het sporters doen in hun sport, dansers in hun dans, muzikanten in de muziek, leraren in hun lessen. Doen wat je het liefste wilt doen: het geeft je motivatie en je krijgt er motivatie van.

Bron: Zin kun je maken – Processen van zingeving begeleiden door Ilse Vooren, Merlijn Koch