De vele gezichten van burn-out

Iemand met een burn-out is mentaal, emotioneel, fysiek en spiritueel opgebrand. Vaak rinkelen er al enige tijd alarmbellen; die worden genegeerd tot het huis volledig in elkaar stort. De ziel lijkt zich te hebben teruggetrokken.

‘Ze ligt op de bank. Al maanden. Wolkenpartijen bewegen vaak te snel, zodat ze haar ogen moet sluiten. De kinderen spelen buiten. Het buurjongetje vraagt: “Wat is er met je moeder?” Waarop ze haar dochter hoort zeggen: “Oh, mijn moeder is wel duizend keer moe.” – Odette Meyer, Wel 1000 keer moe (Spectrum, 2004)

Iemand met een burn-out is mentaal, emotioneel, fysiek en spiritueel opgebrand. Vaak rinkelen er al enige tijd alarmbellen; die worden genegeerd tot het huis volledig in elkaar stort. De ziel lijkt zich te hebben teruggetrokken, de zolder lekt, de slaapkamer is verworden tot een rusteloze plek zonder passie, de woonkamer voelt leeg en hol, en het fundament heeft zijn draagkracht verloren.

Ook op neurologisch niveau en in onze hormoonhuishouding laat een burn-out zijn vingerafdruk achter. Bij de een manifesteert een burn-out zich primair via lichamelijke klachten: van vaker ziek of langer spierpijn dan normaal tot het plotseling uitvallen van ledematen.

Ik zat naar de televisie te kijken en wilde een kopje thee zetten. Ik zag het beeld ineens wazig worden en mijn benen weigerden dienst.

Een ander ervaart eerder psychische en mentale klachten, zoals het gevoel de controle kwijt te zijn, piekergedachtes, faalangst of hevige paniekaanvallen.

Tijdens het voorbereiden van een nieuwe presentatie voelde ik paniekgevoelens opkomen die ik amper onder controle kon houden. In plaats van een pas op de plaats te maken, trok ik mijn figuurlijke harnas aan en ging door op wilskracht. Toen ik uiteindelijk voor de zaal stond, nam de paniek me helemaal over.

Neutrale stress versus chronische stress

Burn-out wordt niet veroorzaakt door stress op zich, maar door het niet meer kunnen ontspannen na stress. Stress is niet meer dan een neutrale term voor spanning. Deze spanning hebben we nodig om zaken voor elkaar te krijgen. Pas als er geen afwisseling is tussen spanning en ontspanning kan neutrale stress veranderen in ongezonde, chronische stress. Ons lichaam komt niet meer uit de waakstand; we staan voortdurend ‘aan’. Om die onrust niet te voelen, zetten we een tandje bij – en zo komen we in een vicieuze cirkel terecht en gaat de onrust mee de nacht in.

Ik fiets op een cirkelvormig plein met mijn twee kinderen. Mijn handtas met al mijn belangrijke spullen ligt in de fietsmand voor het stuur. Tot mijn schrik bemerk ik dat ik mijn kinderen kwijt ben. Ik fiets en fiets in de rondte om ze te vinden. Als ze terecht zijn, blijkt mijn handtas verdwenen. Ik ga weer op zoek. Handtas gevonden, kinderen kwijt, kinderen gevonden, handtas kwijt … Hyperventilerend word ik wakker.

Bore-out

Er kan ook een disbalans in je stresshuishouding ontstaan doordat je niet uitgedaagd wordt: een eentonige baan zonder uitdaging, een studie waar je hart niet ligt. Het ontbreken van gezonde spanning en uitdaging in je leven kan leiden tot een bore-out. De klachten en symptomen zijn hetzelfde als bij een burn-out. Het dominante onderliggende thema van een bore-out is ‘passie in de schaduw’: je kunt je hart onvoldoende kwijt in wat je doet.

Gebrek aan energie of gebrek aan uitzicht?

Een aantal symptomen van een burn-out komt overeen met die van een depressie. Lusteloosheid, slapeloosheid, een zekere vlakheid en vergeetachtigheid bijvoorbeeld kunnen bij beide voorkomen. Om de klachten op een juiste manier te duiden is goede diagnostiek nodig. Iemand met een burn-out wil wel, maar kan niet door een gebrek aan energie. Iemand met een depressie zou wel kunnen, maar wil niet. Het leven wordt ervaren als uitzichtloos. Anders gezegd: een depressie is een stemmingsaandoening en een burn-out een energieaandoening. Als een burn-out niet goed begeleid wordt, kunnen er depressieve gevoelens bij komen. Bij zowel depressie als burn-out speelt niet-genomen rouw een rol. Interventies op dit thema kunnen bij beide verlichting geven.

Opgebrand

Elk mens is uniek en reageert op eigen wijze op chronische stress of op het ontbreken van stress. Vaak is er een combinatie van mentale, emotionele, fysieke en spirituele klachten of symptomen. De hiermee gepaard gaande gevoelens laten zich het beste omschrijven als opgebrand, uitgeblust of uitgeput. Ook het gevoel ‘van geen betekenis te zijn’ komt regelmatig voor. Hieronder staat een lijst met kenmerken van een burn-out. Deze lijst is opgebouwd uit panelinterviews met mensen die een burn-out hebben of hebben gehad, gesprekken met tientallen ervaringsdeskundigen uit mijn workshops en coachpraktijk, mijn eigen ervaring en relevante literatuur.*

* Op basis van de klachten besluit ik of ik het diagnostisch interview burn-out afneem. Ik kies voor dit interview en niet voor de BAT (Burnout Assessment Tool: Schaufeli, De Witte & Desart, 2019, Intern Rapport KU Leuven), omdat het interview me meer informatie verschaft over de onderliggende factoren ‘niet genomen rouw’, ‘plekverwarring’ en ‘passie in de schaduw’, de sociale context en de geschiedenis van de cliënt.

Kenmerken van burn-out

Mentaal

• Concentratieproblemen
• Vergeetachtigheid
• Hoofdpijn
• Energetische drukte in je hoofd
• Malende gedachten
• Piekergedachten
• Controleverlies
• Twijfelachtiger dan ‘normaal’
• Cynisme
• Angsten
• Paniekgevoelens
• Negatief zelfbeeld omdat je jezelf niet meer herkent
• Overzicht kwijt zijn
• Niet meer kunnen relativeren
• Neiging om te vluchten in verslavingen (roken, alcohol, pillen, drugs, bingewatching)

Emotioneel

• Prikkelbaar
• Nergens zin in hebben
• Huilbuien
• Woedeaanvallen
• Gepantserd hart
• Pijn op het hart (druk op het borstbeen)
• Emotionele vermoeidheid
• Sociale contacten vermijden
• Focusverlies

Fysiek

• Vermoeidheid die niet overgaat
• Wazig zien of druk op ogen
• Duizeligheid
• Overgevoelig voor aanrakingen
• Overgevoelig voor geluid
• Snel overprikkeld zijn
• Hoge ademhaling
• Hoge hartslag
• Verschijnselen van lage weerstand, veel of lang griep, verkouden
• Uitvalsverschijnselen (tijdelijke verlamming of gevoelloosheid)
• Vage fysieke klachten
• Geen zin in seks
• Sporten gaat zwaar
• Lichaam herstelt langzaam van spierpijn
• Eczeem
• Hoge bloeddruk

Spiritueel

• Zielsmoe
• Ervaren van betekenisloosheid
• Ontbreken van gevoel van eigenwaarde
• Gevoel jezelf kwijt te zijn
• Wrokkig

Neurologisch en hormonaal

• Slapeloosheid
• Verstoord immuunsysteem
• Verstoorde spijsvertering
• Te hoog cholesterolgehalte
• Verhoogd cortisolniveau (kan leiden tot bijnieruitputting)

Door door door …

Deze kenmerken verschijnen niet van de ene op de andere dag. Iemand die uitvalt met een burn-out heeft zeker een halfjaar meerdere klachten, en vaak langer.

Ik zag de burn-out al jaren aankomen. Ik werkte op de universiteit. Na de kerst had ik een onderwijsvrije periode. Daar tankte ik bij. Het laatste trimester redde ik het net tot aan de zomer. Die begon steevast met een ‘griepje’. Uitgerust voelde ik me al lang niet meer, maar op deze manier kon ik steeds net ‘voldoen’ aan mijn eigen hoge eisen. Tot de trimesterindeling veranderde. In maart viel ik om. Het begin van een lange weg naar herstel.

Hoe een burn-out zich uiteindelijk aandient, verschilt van persoon tot persoon. Een greep uit de verhalen:

‘Ik wilde opstaan van de bank, maar dat ging niet.’ ‘Ik nam een dag vrij om bij te slapen en kwam mijn bed niet meer uit.’ ‘Ik reed naar mijn werk en ineens wist ik niet meer hoe ik moest rijden. Ik was letterlijk de weg kwijt.’ ‘Als iemand maar naar me wees, begon ik te huilen. De dokter bevestigde wat ik eigenlijk allang wist: opgebrand.’ ‘Ik voelde dat mijn reservetank geleidelijk aan leeg raakte. Op een dag had ik de laatste druppel eruit geperst. Ik wist: als ik nu niet ingrijp, doet mijn lichaam het voor me.’

Mensen met een burn-out zijn gewend om meer te dragen dan wat bij ze hoort, meer verantwoordelijkheid te nemen dan wat van hen is, of de lat heel hoog te leggen. Het zijn loyale werknemers die gewend zijn om veel van zichzelf te geven. Dat is niet van de ene op de andere dag ontstaan: de patronen die uiteindelijk leiden tot een burn-out zijn op jonge leeftijd begonnen. Daarom is de aanloop vaak zo lang: uitvallen is een schrikbeeld en wordt vaak geassocieerd met zwakte, niet loyaal zijn. Dat druist hevig in tegen het zelfbeeld en maakt dat een burn-out vaak ook gepaard gaat met gevoelens van schaamte. Je eigen kritische blik projecteer je op de wereld om je heen.

In de aanloop naar mijn burn-out zag ik overal kritische, oordelende ogen: van mijn baas, mijn collega’s, mijn partner. Het duurde even voor ik doorhad dat het mijn eigen kritische blik was die ik weerspiegeld zag bij hen.

Tijd nemen om tot rust te komen

De meeste mensen met een burn-out ervaren al langer klachten. Ze neigen ertoe tot de bodem te gaan: pas als de reservetank bijna leeg is of het lichaam zelf ‘stop’ zegt, trekken ze aan de bel. Voordat er op identiteitsniveau gewerkt kan worden met de onderliggende thema’s, is het zaak dat de cliënt enigszins tot rust is gekomen. Dat kost tijd. Hoeveel? Dat verschilt van cliënt tot cliënt. Een ondersteunende omgeving is hierbij een pre. Als er voldoende draagkracht is, en je cliënten in contact zijn met hun gezonde volwassen deel – dat deel dat oog heeft voor de realiteit, dat kan reflecteren op eigen handelen en bereid is oude overtuigingen kritisch te onderzoeken op hun waarheidsgehalte – kunnen de onderliggende thema’s verkend en doorleefd worden.

Met gespecialiseerde begeleiding kost het zeker een jaar voordat iemand voldoende hersteld is van een burn-out. De transformatie op identiteitsniveau, de ervaringen dat het Volwassen deel in de cliënt de regie kan nemen om terug te keren naar een gezond spoor én een toegenomen bewustzijn op fysieke signalen die aankondigen dat het zaak is om te ontspannen, leiden tot een leven dat betekenisvol en in balans is.

Bron: Van burn-out naar levenszin – De natuurlijke ordening als helend principe