Is schaamte een strandbal die je onder water probeert te houden of is het je kompas? In de coachpraktijk van Marlies Jellema heeft schaamte met regelmaat een waardevolle rol gespeeld in het coachproces. Schaamte als geschenk in coaching? Ze laat in haar artikel zien dat je deze emotie vooral niet uit de weg moet gaan.
Op een eerste versie van dit artikel kreeg ik stevige feedback terug. Ik schaamde me bij het lezen van deze reactie. Ik had bewust feedback gevraagd aan een collega die ik hoog acht, omdat ik voelde dat het artikel nog niet goed liep. En ik wist dat zij hierin de scherpte heeft om mij op mijn blinde vlekken te wijzen. Rationeel was het plan geslaagd en het doel bereikt. Waarom dat toch die gêne?
Kritiek doet altijd een beetje pijn, daar kan ik best boven staan, maar bij het schrijven raakt dit ook oude pijn. Pijn van kritiek op schoolwerkjes en vele adviezen om ‘beter mijn best’ te doen die mij het gevoel gaven dat ik dom was, omdat ik nog niet wist dat mijn brein wat anders werkt met letters en woorden. Die feedbackmomenten riepen schaamte op en een gevoel dat ik niet voldeed. Het was een angst om niet meer gewaardeerd te worden of niet serieus genomen te worden. Dit zat vooral in mijn gedachten die door deze ervaringen zijn gevoed. Deze schaamte heeft me lange tijd van schrijfklussen weerhouden, tot dat ik las dat schrijfster Carry Slee niet op haar eigen spelling let omdat het haar om de inhoud en het verhaal gaat (Slee, 2019).
Toch is schaamte zeker niet altijd disfunctioneel
Schaamte kan ons ervan weerhouden om de dingen te doen die voor ons van belang zijn en ons voldoening geven. Zoals het delen van vakkennis dat voor mij is. Schaamte kan diep zitten en kan ons enorm belemmeren en belasten, zoals we bijvoorbeeld zien bij schulden en grote familiegeheimen. Toch is schaamte zeker niet altijd disfunctioneel. Ze heeft ook een sociale functie en kan een waardevol kompas zijn. In coaching is schaamte een waardevolle emotie die tot verdiepend leren kan leiden.
Schaamte is ongemak
Schaamte is een sociaal gevoel, het heeft altijd te maken met onze relatie met anderen. Het is, naast een ongemak, een teken van sociale intelligentie en betrokkenheid. Het is een emotie die van grote waarde is voor ons welzijn. Bioloog Frans de Waal (2019) schrijft in zijn boek Mama’s laatste omhelzing (2019) emoties als schuld en schaamte aan dieren toe. Tot aan primaten aan toe laat De Waal zien dat schaamte een functie heeft om verbinding te houden met anderen, ook als je iets doet wat tegen de groepsnormen in gaat. Anderen kunnen dit gevoel bij je oproepen en zo je gedrag corrigeren ten behoeve van het groepsbelang. Als mens maken we nou eenmaal fouten en slaan we soms de plank mis.
Zo ontmoette ik in een coachtraject Bjorn, die na een financieel debacle en outplacementtraject eigenlijk enorm opgelucht was en genoot van zijn nieuwe baan, maar die vooral ook gebukt ging onder schaamte over zijn fouten. Soms kwetsen we onbedoeld of doen we iets wat onze sociale positie op het spel zet. Dan is het waardevol dat we daarvoor tools hebben om de verbinding weer op te zoeken.
Schaamte is in die zin een uiting van een existentiële angst, de angst om er niet meer bij te mogen horen. Voor ons oerbrein is dat een levensgevaarlijk bedreiging. Door de emotie corrigeer je jezelf en roep je empathie op bij anderen wanneer je schaamte zichtbaar is. Toch willen we die schaamte niet graag voelen, wat niet onlogisch voor zo’n oer-emotie die diepe angsten oproept.
Vermijden
Schaamte zorgt, wanneer ze zichtbaar is, voor empathie en verbinding met anderen. Schaamte kan echter ook een irreële angst zijn van ons brein wanneer er niet echte sprake is van een risico op het vlak van je relaties.
Sinds de wereldberoemde TED-talk van Brené Brown, ‘The power of vulnerability’ (2010) is schaamte een bespreekbaar onderwerp geworden. Brown koppelt schaamte aan kwetsbaarheid, die zij ook ziet als onze grote kracht om in verbinding te blijven. Samengevat is het volgens Brown niet de schaamte (of de schuld) an sich die een probleem vormt, maar zijn het het níét willen voelen en ervaren van de schaamte die ons in onze verbinding en ons functioneren belemmeren (Brown, 2013).
Het willen vermijden van dit gevoel koppelt zij aan allerlei middelengebruik en andere strategieën om het niet te hoeven voelen. Zo kwam Thomas bij in coaching mij met een stevige spreekangst, die hij voor elke presentatie wegdronk met een paar shotjes. Desnoods om negen uur s ochtend als hij vroeg moest presenteren. Brown pleit dan ook voor het omhelzen van de imperfectie en kwetsbaarheid, en ze brengt een ode aan hen die met hun kwetsbaarheid in de spotlight durven staan (Brown, 2013, 2017, 2018).
Schaamte in coaching
Schaamte heeft in mijn praktijk als coach met regelmaat een waardevolle rol gespeeld in het coachproces. (Ik kan me eigenlijk geen coachtraject herinneren waarin schaamte niet voorkwam.) Binnen coaching komen er vele redenen langs waarom mensen zich schamen. Het stellen van een coachvraag is vaak al een kwetsbaar moment waarin ook schaamte om de hoek komt kijken. Het is dan ook een goed teken als een coachee een gevoel van falen durft te delen of te laten zien: dan heb je samen een veilig werkklimaat gecreëerd. Er is voldoende vertrouwen opgebouwd in de coachrelatie en de ander kan zich blootgeven en vertellen over persoonlijke zaken die intieme gevoelens zoals schaamte oproepen.
Ik kan me eigenlijk geen coachtraject herinneren waarin schaamte niet voorkwam
Door de emotie er te laten zijn en in de coaching te onderzoeken wat hiervan de betekenis is, komen achterliggende waarden en gedachten van de coachee naar voren. Waarden die iemand over zichzelf heeft en die deze schaamte voeden. Op dat moment komt het gevoel vaak niet overeen met het werkelijke risico dat iemand sociaal loopt, maar is het ons eigen brein waarin een scherpe innerlijke criticus meedogenloos lijkt te oordelen, al dan niet vanuit oude referentiekaders.
Ik kom in mijn coachpraktijk schaamte tegen die logisch lijkt in de situatie, maar, veel vaker, schaamte die ‘overdreven’ lijkt voor de sociale functie die ze heeft. Zo verwachtte Sterre dat zij altijd beter moest zijn dan een ander. Want zo was haar thuis geleerd: ‘Wij van de familie Penninckware zijn winnaars.’ Niet winnen, niet de beste zijn, was voor haar meer dan verliezen; het voelde alsof zij een teleurstelling was voor haar hele familie. In mijn coaching maak ik gebruik van elementen uit de Acceptance and Commitment Therapy (ACT).
Acceptatie
Acceptatie staat voor het actief uitnodigen van vervelende gedachten, gevoelens en omstandigheden die je liever niet wilt hebben. Daar valt ook schaamte onder. Vaak steken we veel energie in het vechten tegen (niet accepteren van) zaken vanuit de illusie dat we hierop controle zouden kunnen hebben (Jansen & Batink, 2014). Emoties zoals schaamte weg willen werken kun je voorstellen als het onder water duwen van een strandbal. Het kost veel energie en die bal plopt altijd weer op.
Het kost veel energie en die bal plopt altijd weer op.
Gedachten en emoties zijn geen dingen die opgelost, verminderd, of weggewerkt moeten worden. Ze zijn functioneel, we leven ermee. In onze samenleving, waarin maakbaarheid voorop staat, is dit misschien wel erg onder druk komen te staan. Zo verleren we om ons voordeel te doen met onze ongemakkelijke emoties. Acceptatie remt dit gevecht en geeft daardoor ruimte. Het moment dat iemand iets deelt waarbij schaamte een rol speelt, ervaar ik dat als coach vaak als intieme verbinding. Door het te delen neem je het risico dat de ander je afwijst om datgene waarvoor je jezelf schaamt. Dat is altijd spannend. Ik zie in mijn praktijk dat het vaak oplucht. Dan mag het er zijn en drukt het niet meer als een geheim op je schouders.
Zo deelde Marjet met mij dat zij zich bij elk succes dat zij haalde als succesvolle projectleider schaamde. Zij had geleerd dat je kop boven het maaiveld uitsteken niet hoorde en dat zij als vrouw arrogantie moet vermijden. Deze normen zorgden ervoor dat ze zich schaamde als iets was geslaagd, ondanks dat zij exact deed wat haar werk vroeg. Dit gebeurde vooral op het moment dat zij daardoor in de spotlights kwam te staan. De ambivalentie was zo verwarrend voor haar dat ze dit met schaamrood op de kaken deelde in ons gesprek. Ineens kon ik haar complexe worsteling met haar huidige werk en het contrast met haar specifieke religieuze achtergrond zien en begrijpen.
Het delen van gevoelens van schaamte kan loodzwaar zijn als het om existentiële zaken gaat of over taboes als misbruik of een strafblad. Toch ontstaat er vandaaruit altijd ruimte en diepere verbinding. Iemand is, met zijn complete verhaal, nu ook meer zichzelf.
Innerlijke criticus
Schaamte heeft alles te maken met je eigen zelf- en wereldbeeld en dat van anderen. Overtuigingen over onszelf of onze rol voeden ons brein en voeden daarmee ook emoties als schaamte. Zo kan een leidinggevende over zichzelf denken: ‘Ik ben een leidinggevende en leidinggevenden twijfelen niet en schamen zich niet dus ik mag en kan mij niet schamen.’ Als je je bewust bent van deze overtuigingen over jezelf en je rol in het werk geeft dat ruimte om deze met afstand te bekijken, als het ware als een vlieg op de muur.
Schaamte kan dan een waardevolle bron zijn die je inzicht geeft over jezelf. Door met afstand je schaamde te onderzoeken en betekenis te geven krijg je meer zicht op je eigen overtuigingen en onderstroom en leer je je professioneel zelf beter kennen. Zo begreep Chenelle ineens waarom ze zich soms zo liet aftroeven in veranderingen. Bij kritische noten aan haar adres in vergaderingen ontstond er meteen een kakafonie in haar hoofd met boodschappen die haar vertelden dat zij nu betrapt was, omdat zij als ex vmbo’er deze hbo-functie echt niet kon waarmaken en iedereen dit nu door zou hebben. Met alle gevoelens van schaamte daarbij.
Steeds harder werken kan een strategie zijn om te voorkomen dat anderen ontdekken dat je tegenvalt
Overtuigingen over onszelf en de wereld voeden ons brein, dat allemaal boodschappen creëert. Deze boodschappen in je hoofd zorgen ervoor dat jij handelt naar jouw waarden en zelfbeeld en daarbij rekening houdt met anderen. Je hebt geleerd jezelf zo aan te sturen en te corrigeren en daar heeft schaamte vast een functionele rol in gespeeld. Dit kan ook een boodschap zijn die vertelt dat jij ‘maar’ een mbo’er bent, of dat je pas echt meetelt als je het hebt gemaakt in je werk. Zo’n brein roept met regelmaat boodschappen die uit oude waarden zijn ontstaan en waar je wellicht niet meer achter staat.
In coaching kom ik vaak coachees tegen met een innerlijke boodschapper die neigt te overdrijven; een innerlijke criticus die ook wel ‘de rechter’ wordt genoemd vanwege het oordelende karakter (Chamine, 2021). Een (te) strenge innerlijke criticus is nogal nauwgezet en keurt veel van ons gedrag af. Hij roept gevoelens van schaamte op die vaak weinig sociale functies meer hebben. Deze innerlijke criticus kan negatieve boodschappen geven over wat jij al dan niet kan en mag en waar jij je voor moet schamen.
Ik zie vaak dat dit coachees ertoe aanzet allerlei gedrag te vertonen als compensatie voor de beleefde tekortkomingen, zoals nooit nee zeggen, altijd extra inzet tonen, keihard je best doen. Steeds harder werken kan een strategie zijn om het gevoel van schaamte te vermijden of te voorkomen dat anderen ontdekken dat je ‘tegenvalt’. Zo was Bart altijd als eerste op de zaak en vertrok hij als laatste in zijn eerste maanden als coördinator. Voor het slapen gaan mailde hij nog iets, eigenlijk om te laten zien dat hij aan het werk was en de juiste man was voor deze functie. Tot hij uitgeput raakte en zijn huwelijk bijna op de klippen liep.
Op deze manier creëer je je eigen illusie. Normen over je prestaties komen meestal op een meer kritische toon uit je eigen brein en niet uit je (werk) context. Dit ondermijnt je veerkracht: je steekt meer energie in het pleasen van de boodschapper in je hoofd in plaats van dat je doet wat voor jou van waarde is. Deze normen kunnen in een onveilige werkomgeving ook door de werkcultuur gevoed worden. Dan worden het collectieve normen die de werkdruk verhogen.
Laten zijn
Om te voorkomen dat je je laat leiden aan deze innerlijke criticus is mindfulness een waardevolle tool. Mindfulness is de bereidheid om alles actief te laten zijn wat het is, zelfs de oordelen die je verstand produceert, of je dat nu leuk vindt of niet (Jansen & Batink, 2019). Ook al voel je schaamte en is dat ongemak. Als coach kun je deze emoties er expliciet laten zijn door ze te benoemen. Zie je schaamte bij je coachee, noem het dan ook zo: ‘Je schaamt je’. Daarmee mag het er zijn in de coaching. Wat er mag zijn in het hier-en-nu, wordt minder bepalend voor je uiteindelijke keuzes en handelen.
Door de gevoelens van schaamte die in het hier-en-nu spelen te onderzoeken ontdek je de herkomst van de schaamte en kun je bewustere keuzes maken. Door afstand te nemen van je overkritische brein met meedogenloze boodschappen en oordelen, alsof je als een goede vriend naar je eigen gedachten zit te kijken, én door met humor naar de gedachten te kijken, ontstaat er ruimte om de gedachten onderzoeken en de eigen innerlijke criticus te leren kennen.
Er zijn concrete ludieke oefeningen om hiermee te oefenen. Een veelgebruikte techniek is om je gedachten naam te geven. Truus is immers makkelijk minder serieus te nemen dan ‘die boodschappen uit mijn hoofd’ en je kunt haar aanspreken als ze in de weg zit bij het leven naar je waarden.
Waarden als leidraad
De stem van de innerlijke criticus gaat niet weg. Maar je kunt er wel een stem naast zetten. Je coachee kan een boodschapper van een helper of goede vriend ontwikkelen die hem met compassie aanspreekt en helpt om naar eigen waarden te leven. Door met compassie naar gevoelens van schaamte te kijken en te onderzoeken wat ze betekenen, wordt schaamte een leermoment om vanuit waarden te werken. Waarden maken het mogelijk te ontdekken wat je belangrijk vindt in het leven (Jansen & Batink, 2014). Vanuit dat inzicht en door het loslaten van de illusie van controle kun je hierin keuzes maken.
Waarden geven richting, ze zijn als een kompas. Ze hebben invloed op ons werk en ons leven. Dit zie je ook terug in andere theorieën, bijvoorbeeld over werkgeluk. Werkgeluk beslaat uit drie aspecten: plezier, voldoening en zingeving (Bergsma, Hamburger & Klappe, 2021). De coachee die vastloopt, loopbaanvragen heeft, stressklachten heeft, of zich gewoon wil ontwikkelen, heeft in zijn werk (on)bewust te maken met deze drie aspecten. Het plezier in werk staat onder druk wanneer het presteren de boventoon voert. Een strenge innerlijke criticus is op alle vlakken een enorme spelbreker voor plezier en welzijn en de schaamte die deze innerlijke criticus oproept kan daarbij remmend werken. Bewustzijn van je waarden geven daarentegen richting aan wat voor jou zingevend is.
Waarden maken het mogelijk te ontdekken wat je belangrijk vindt in het leven
Door waarden, wensen en doelen in kaart te brengen kun je je coachee ondersteunen een groei in bewustzijn van deze waarden en doelen. Zo kan de coachee zijn weg laten bepalen door deze waarden in plaats van dat gedachten en emoties hem belemmeren en beperken. Dat geeft ruimte voor commitment: zo kan hij doen wat voor hem van belang is, ondanks de gedachten en emoties die daarbij horen, zelfs mét gedachten en emoties die daarbij horen.
Ga je schamen
Schaamte wordt op deze manier een emotie waar je serieus naar luistert op het moment dat ze je, als een kompas, wijst op je handelen zodat je dat kunt laten aansluiten op je waarden. En schaamte kan een emotie zijn die je er laat zijn, waarvan je wat afstand kunt nemen. Dan stap je, met schaamte, toch het podium op omdat dat voor jou van waarde is, of schrijf je alsnog een volgende versie van je artikel.
Wanneer je je laat leiden door je waarden kun je met toewijding werken en gaat er geen energie verloren aan je belemmerende gedachten of andere strandballen die je onder water probeert te houden.
Als iemand zich schaamt geeft dat aan dat er betrokkenheid is op een bepaald vlak of het leert ons dat er op dat vlak iets betekenisvols speelt. Daarmee is het een interessant onderzoeksgebied voor in coaching. Het gaat blijkbaar om iets wat van belang is. De emotie geeft de coachee de kans om zichzelf te leren kennen en te ontdekken wat van waarde is.
Schaamte is niet altijd functioneel en wordt soms gevoed door een overkritisch brein. Als dat het geval is, werkt het om de schaamte er te laten zijn. Laat haar om je heen drijven zoals een strandbal en laat je leiden door je waarden in plaats van je gevoel te vermijden. Dát geeft ruimte voor bevlogen werk en leven. En daarin heeft schaamte (naast andere emoties) een waardevolle plek die ons leven verrijkt, en leren en groeien mogelijk maakt.
Kortom, ga je schamen!
Alle voorbeelden uit dit artikel zijn een mix van ervaringen uit mijn coachpraktijk met gefingeerde namen om de anonimiteit te waarborgen.
Door: Marlies Jellema. Dit artikel verscheen eerder in Coachlink Magazine #17 over Schaamte
