Vitaliteit, daar kan je niet tegen zijn. Als individu niet, als gemeenschap niet, als coach niet. Voor veel mensen heeft hun gezondheid en hun welbevinden hoge prioriteit. Het begrijpelijk dat dit thema ook de coachwereld bezighoudt, want veel mensen wenden zich tot een coach met vragen over vitaliteit. Gezien die groeiende vraag is het volgens Lex Mulder nodig om stil te staan bij hoe coaches hiermee kunnen omgaan. Lex Mulder heeft ruim veertig jaar ervaring als psychotherapeut, opleider, trainer en coach.
Moeten we mikken op steeds meer en beter, of is goed goed genoeg?
In mijn boeken Speels coachen en Trainen zonder zaaltjesleed benadrukte ik het uitgangspunt: intervenieer zou diep als noodzakelijk, houd het zo licht als mogelijk. Vanuit het idee dat vraagstukken van onze coachees niet nodeloos zwaar geproblematiseerd hoeven te worden. Dat uitgangspunt werkte ik uit door een speelse en ervaringsgerichte aanpak in coaching en training te beschrijven. Nu het thema vitaliteit aan de orde is, wil ik daaraan een ander uitgangspunt toevoegen. Een uitgangspunt dat verwijst naar de doelstelling van coachtrajecten.
Met deze vraag kunnen we er niet omheen om niet alleen te kijken naar de diepte van onze interventies, maar ook naar de breedte ervan. Richt ik me alleen op de individuele client, of kijk ik ook naar diens omgeving? Ik verduidelijk het belang van de context, de omgeving in relatie tot de doelstelling van een coachtraject door vier mogelijke aanpakken te beschrijven.
Coachsessie Pieter
Pieter zit tegenover me. Hij is niet tevreden met zichzelf. ‘Ik ben te zwaar, eet niet goed, verzorg me niet voldoende, drink te veel. En door Corona kan ik al een tijdje niet naar de sportschool, ik voel me slonzig en niet erg vitaal.’
Ik zie een gezond ogende, goed uitziende dertigjarige man. Keurig in het pak, netjes verzorgd. Maar ik heb geleerd dit soort uitspraken niet tegen te spreken. Positieve affirmaties werken alleen bij mensen die een positief zelfbeeld hebben en hebben een averechtse uitwerking op mensen die er een laag zelfbeeld op na houden. Vooralsnog is dit de realiteit waar hij in gelooft.
1. De individuele, lichte benadering.
We lopen naar de flip-over. ‘Laten we dan eens kijken op welke domeinen van het leven je dingen kan veranderen. We kunnen, als het om vitaliteit gaat, een aantal domeinen onderzoeken. Wil je die op de flip-over zetten? Je had het daarnet over voeding, eten en drinken. Is dat een domein?’ Pieter beaamt en schrijft dat op. Er komen meerdere categorieën op het bord te staan: bewegen, zelfzorg, sociale contacten, balans werk-privé.
Vervolgens bekijken we welke veranderingen er mogelijk en wenselijk zijn op de domeinen. Pieter maakt bijvoorbeeld met zichzelf de afspraak dat hij, zolang de coronabeperkingen duren en hij niet naar de sportschool kan, minstens drie keer per week gaat hardlopen. We bespreken nog even welke valkuilen hij denkt tegen te komen bij de uitvoering van zijn plannen, maar daar is hij optimistisch over.
Een goed resultaat van deze coachsessie. Voor sommige cliënten is hiermee de kous af. Voor hen: Houd het licht, graaf niet dieper, kijk niet verder. Maar niet voor deze Pieter.
Richt ik me alleen op de individuele client, of kijk ik ook naar diens omgeving?
2. De individuele benadering, minder oppervlakkig.
Pieter heeft een lijst zelfgegeven opdrachten. Hij weet wat hem te doen staat. Dat is fijn, hij houdt van uitdagingen. Alleen: uitdagingen waren precies de reden waarom hij aanvankelijk bij mij in coaching kwam. Duidelijker gezegd: hij was bijna burn-out. Afgemat omdat hij te veel hooi op zijn vork nam, de lat steeds hoger legde. Ambitie, presteren, perfectionisme. En een interne criticus die hem bij de minste geringste misstap bij de les hield.
De meeste coaches en therapeuten zijn individueel georiënteerd. Ik, opgeleid als een klassieke psychotherapeut, van oorsprong ook. Zij zoeken de oorzaak van waarom mensen zo geworden zijn als ze zijn in het verleden. Opvoeding, school en verdere socialisatie. Pieters ouders waren kleine zelfstandigen. Zij werkten hard, niets was hun te veel. Ook in de opvoeding van hun kinderen. ‘Zorg voor jezelf, een ander doet het niet’ was hun lijfspreuk.
Voordat Pieter in deze sessie kwam met het thema vitaliteit hebben we gekeken hoe zijn interne systeem, deels gevormd in zijn jeugd, hem op de rand van burn-out bracht. Hij leerde – zonder al te veel schuldgevoel – in zijn werk grenzen te stellen, nee te zeggen en zelfs ruimte te maken voor vrije tijd. De strijd met zijn werkethos is hij aangegaan en hij heeft daar de broodnodige slagen in gemaakt.
Maar nu lijkt het erop, misschien ook door het thuiswerken in coronatijd, dat zijn werkethos – ambitie, perfectionisme, presteren – een nieuw jachtgebied heeft gevonden: vitaliteit.
Ik denk dus dat ik er goed aan doe het niet allen maar te houden bij benadering 1. Want voordat hij het weet raakt Pieter, paradoxaal genoeg, opnieuw bijna burn-out door zijn pogingen zo vitaal mogelijk te worden. Ik moet met hem opnieuw kijken hoe zijn interne systeem hem aanstuurt. Met als belangrijkste vraag: wat wil hij, wat moet hij, wat mag hij van zichzelf op het domein van zelfzorg? Ook in deze benadering focussen we uitsluitend op Pieters individuele zelf. En, opnieuw, voor sommige Pieters is dat voldoende. Maar voor sommigen ook niet.
3. De brede benadering.
Het was, toen wij ons in vorige sessies bezig hielden met Pieters houding ten opzichte van zijn werk, duidelijk dat zijn werkomgeving een grote invloed heeft op zijn continue streven naar meer en beter. Niet geheel toevallig (soort zoekt soort) is hij terechtgekomen in een organisatie die presteren en targets halen hoog in het vaandel heeft staan en waar perfectie de norm is.
Die organisatie is niet te veranderen, althans niet door Pieter en mij. Wel moesten we duidelijk krijgen hoe de vanzelfsprekende verwachtingen van zijn werkomgeving moeiteloos aansluiten bij Pieters interne systeem. Het externe systeem van de organisatie en Pieters interne systeem versterken elkaar. Concreet bespraken we waar en met wie hij grenzen ging stellen en hoe hij zich kon wapenen tegen de verleidingen van het systeem. Dat kon, omdat de ‘verleidelijke vijand’ in zijn werksituatie duidelijk in beeld was.
4. De nog iets bredere benadering.
Die vijand was duidelijk. Maar de vijand is veel minder duidelijk als we nog iets verder kijken dan Pieters directe werkomgeving. Als we kijken naar de ons omringende maatschappelijke realiteit. En dat is voor het thema vitaliteit nodig. Als zelfacceptatie tenminste ook hoort bij vitaliteit.
Pieter heeft niet door hoe hij onbewust beïnvloed wordt door een aantal maatschappelijke vanzelfsprekendheden. Hoe hij beïnvloed wordt door waarden die zo gewoon zijn dat ze niet eens meer opvallen. Hij, maar ook wij met zijn allen, zijn ons nauwelijks bewust dat we ons laten leiden door een aantal onontkoombare eisen: ‘Jij en jij alleen bent verantwoordelijk voor maatschappelijk succes.’
‘Een individu moet op alle domeinen van het leven uitstekend zijn: financieel, sociaal, qua uiterlijk, qua gezondheid.’ Kortom: ‘wees succesvol, wees sterk, wees gezond, wees evenwichtig, wees mooi.’ En dat alles is maakbaar.
De meeste coaches zoeken de oorzaak van waarom mensen zo geworden zijn in het verleden
Marktwerking en individualisme
Onnodig te zeggen dat deze vanzelfspekendheden feilloos opgepikt worden door onze Interne Critici. Die vertalen ze moeiteloos in allerlei ver- en geboden. Ik ben een bewonderaar van Paul Verhaeghe en Dirk de Wachter. Deze Vlaamse auteurs brengen de sociale psychologie en sociale psychiatrie terug naar de plaats die ze verdienen: in de gesprekken over hoe wij als individuen gevormd worden. Hoe en waarom we de keuzes maken die we maken: niet alleen door onze opvoeding en geschiedenis, niet alleen door de interactie met onze directe persoonlijke en werkomgeving. Maar ook door de interactie met de maatschappij. In de literatuurlijst vind je een aantal lezenswaardige boeken van hun hand.
In Nederland, in de westerse wereld, hebben we (nog steeds) te maken met het neoliberale gedachtegoed. De pijlers daarvan zijn marktwerking en individualisme:[1]
- Marktwerking: Vitaliteit is een te vermarkten product geworden. Het is niet meer voor je plezier naar de sportschool gaan. Of een simpel besluit nemen om vegetarisch te gaan eten, te stoppen met roken of minder te drinken en vervolgens tevreden zijn met de manier waarop je goed voor jezelf zorgt. Nee, zelfzorg en vitaliteit is een markt geworden.
- Individualisme: Als individu heb je dus de dure plicht om te beantwoorden aan de collectieve eis (let op de paradox!) dat je goed voor jezelf moet zorgen. Vitaliteit wordt presteren. Zelfzorg komt in het rijtje van te behalen targets. Naast presteren als young potential op het werk. Naast presteren in vriendschappen, als partner, in de seks, als ouder. Gelukkig en gezond zijn wordt presteren. (Lees over geluk en ongeluk Dirk de Wachter, De kunst van het ongelukkig zijn (2019).)
Ik heb het idee dat je probeert te beantwoorden aan allerlei beelden over hoe je moet zijn
Hoe je moet leven
Hoe dit te vertalen als Pieter mij vertelt dat hij zichzelf slonzig vindt en weinig vitaal? Ik ga een béétje dwarsliggen: ‘Pieter, ik heb je leren kennen als iemand die nogal hoge eisen aan zichzelf stelt. We hebben eerder besproken dat dit deels te verklaren is vanuit je opvoeding en vanuit de druk die de organisatie op je legt. Maar ik denk dat dat slechts de helft van de verklaring is. Ik heb het idee dat je, zonder dat je er erg in hebt, probeert te beantwoorden aan allerlei beelden over hoe je moet zijn, hoe je moet leven, hoe je eruit moet zien. Beelden die de ons omringende maatschappij je opdringt. Door influencers, via sociale media en glossy’s. En jouw perfectionistische, resultaatgerichte kant is heel gevoelig voor die appèls.’
Hij moet even wennen aan het idee, maar stemt toe: ‘Ja, af en toe denk ik ook weleens, waar is het einde, voor wie doe ik dit eigenlijk allemaal? De laatste tien jaar krijg ik alleen maar complimenten van mijn ouders, ze vinden ook dat ik eigenlijk te streng voor mezelf ben.’
Op welke manier je als begeleider dit thema met je coachee bespreekbaar en inzichtelijk maakt, is natuurlijk afhankelijk van je theoretische achtergrond en stijl van coachen. Ik heb de werkvorm ‘De buitenwereld en ik’ hiervoor bedacht. De eenvoudigste versie daarvan is de volgende:
Pieter zit op zijn stoel, daartegenover zet ik drie stoelen. ‘Deze drie stoelen representeren de buitenwereld. Ik ga je straks vragen om achtereenvolgens op die stoelen te gaan zitten, te proberen je te vereenzelvigen met de appèls die de buitenwereld op je doet. Daarna ga ik op die stoelen zitten en herhaal ik dat wat jij gezegd hebt. En dan kan jij, op je eigen plaats, daarop reageren.’
Pieter, op die stoelen: ‘Jij moet minstens drie keer, maar liever vijf keer naar de sportschool. Je merkt dat je geen twintig mee bent. Geen chips meer tijdens dat bingewatchen. Houd sowieso op met series kijken.’ En, een onverwachte, Pieter verbaast zichzelf: ‘Je wordt kaal man. Na corona ga je naar de haartransplantatiekliniek.’ En zo wat meer. Ik stop hem, want ik had beloofd te herhalen wat hij zegt en meer kan ik niet onthouden.
Pieter gaat op zijn eigen stoel zitten en ik herhaal wat hij gezegd heeft. Met stijgende verbazing hoort hij zichzelf aan: ‘Confronterend hoor, al die eisen.’ En dan vraag ik hem om zo helder mogelijk bewuste keuzes te maken: welke eisen vindt hij terecht en welke niet? Eén reactie: ‘Ik geloof dat ik me niet zo veel zorgen ga maken over mijn gewicht. Mijn BMI is dik in orde.’
De bedoeling van dit artikeltje is om je te verleiden af en toe verder te gaan dan de individuele benadering. Als zelfacceptatie ook een aspect is van vitaliteit, dan is het waardevol je cliënten te verleiden hun virtuele Delfts blauwe tegeltjes ‘Haal het Beste uit Jezelf’ en ‘Worden wie je Bent’ te vervangen door bijvoorbeeld: ‘Goed is Goed Genoeg’.
Literatuur
De Wachter, D. (2011). Borderline Times, het einde van de normaliteit. Leuven: Lannoo Campus.
De Wachter, D. (2019). De kunst van het ongelukkig zijn. Leuven: Lannoo Campus.
Mulder, L. (2011). Speels Coachen: Actief Coachen met Voice Dialogue en Psychodrama. Zaltbommel: Thema.
Mulder, L. (2020). Trainen zonder zaaltjesleed, Speels en ervaringsgericht werken met groepen. Amsterdam: Boom.
Oss, Leike van & Hek, Jaap van ‘t (2020). Onmacht in samenleving en organisaties. Amsterdam: Boom.
Verhaeghe, P. (2013). Identiteit. Amsterdam: De Bezige Bij.
Verhaeghe, P. (2018). Intimiteit. Amsterdam: De Bezige Bij.
[1] Ik kan in dit korte artikeltje niet dieper ingaan op het neoliberalismeparadigma. Zie daarvoor bijvoorbeeld Onmacht in samenleving en organisatie (2020) van Leike van Oss en Jaap van ’t Hek.
Dit artikel verscheen eerder in het Coachlink/Boomcoaching magazine #15 ‘Vitaliteit’ (2021)
