Jaarlijks zijn er bijna 2,5 miljoen incidenten met giftig gedoe op de werkplek. Waar gaat het dan om? Wat houdt giftig gedoe in en waar komt het vandaan? Welke patronen zijn erin te onderkennen? Maar vooral, hoe kunnen we het voorkomen en bestrijden en wat is het antigif dat kan zorgen voor een sociaal en psychologisch veilig werkklimaat? Deze vragen worden op meeslepende, goed onderbouwde en vooral praktische wijze beantwoord in Giftig gedoe op de werkplek van Hans van der Loo en Caroline Koetsenruijter.
Inleiding – Een spoor van giftig gedoe
Medewerkers die zich gezien en gehoord voelen. Die gewaardeerd worden vanwege hun inbreng en talenten. Die uitstekend in hun werkvel zitten. Die zich uit durven te spreken en vrijmoedig hun mening geven. Die fouten openlijk met elkaar durven te bespreken. Die regelmatig om feedback vragen en ook niet te beroerd zijn om anderen aan te spreken en zo elkaar verder te helpen. Deze medewerkers passen bij een open, gezonde en veilige werkomgeving. Een plek waar mensen gemotiveerd doen wat ze willen en waar ze goed in zijn. Waar ze met vertrouwen met elkaar omgaan. En waar iedereen naar en zelfs boven verwachting presteert en steeds openstaat voor het leren van nieuwe dingen.
Bestaan zulke plekken? Ja hoor, soms loop je er zomaar tegenaan. Het zijn de plekken waar het werkvuur hoog oplaait. Maar veel vaker tref je het tegenovergestelde aan. Werkplekken waar de temperatuur tot ver beneden het vriespunt is gedaald. Die bol staan van heibel. Gedonder. Ruzies. Onwil. Weerstand. Ongezonde omgevingen waar intimidatie, discriminatie, pesten, corruptie en geweld de norm lijken. Waar macht op grove wijze wordt misbruikt. Waar waarden en normen zijn versplinterd en het onacceptabele wordt geaccepteerd. Waar onrust, onduidelijkheid en werkdruk zo groot zijn, dat er niet op wordt gelet of het vertoonde gedrag toelaatbaar is.
De werkplek als gevaarlijke jungle
Waar je zulke giftige werkplekken aantreft? Eigenlijk overal. Op kantoor. In fabrieken en distributiecentra. Op universiteiten en hogescholen. In ziekenhuizen. Op sportvelden. In kerken en in goede doelenorganisaties. In het theater, in televisiestudio’s en op filmsets. Want ook de wereld van glamour en glitter kent zijn donkere kanten. Dat bleek maar weer eens toen de van meerdere films en series bekende actrice Maryam Hassouni op 1 november 2022 aanschoof in de talkshow van Khalid & Sophie. Aan succes had zij geen gebrek gehad, liet zij weten. Integendeel, haar filmcarrière ging als een speer. Ze werd uitgeroepen tot een van Europa’s meest belovendeactrices en kreeg zelfs een Emmy Award. Maar toch ging er achter de schermen vanalles mis. Vanwege haar Marokkaanse afkomst kreeg ze uitsluitend clichématige rollen toebedeeld als terrorist, crimineel of onderdrukte vrouw. Van discriminatie was echt geen sprake, werd haar bezworen. Dergelijke rollen waren ‘gewoon haar ding’. Ze kreeg ook te maken met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Op haar negentiende werd ze tijdens de repetitie van een theaterstuk door een gelauwerd regisseur in de billen geknepen, terwijl hij zijn geslachtsdeel tegen haar aandrukte. Van diezelfde regisseur moest ze vervolgens een half uur lang in zijn bijzijn een zoenscène oefenen met een acteur. Toen zij over beide voorvallen haar beklag deed bij haar agent, was ze niet langer welkom in het theater. Sterker nog, de regisseur dreigde haar naam in een zwartboek te zetten, zodat ze nergens aan de bak zou komen. Dat laatste blijkt gelukkig mee te vallen. Alhoewel? Toen ze jaren later een hoofdrol in een televisieserie speelde, maakte haar tegenspeler haar het leven zuur met pesterijen en seksueel getinte opmerkingen. Wederom trok ze aan de bel, maar ook dit keer gebeurde er niets met haar klachten. Achteraf herkende ze er een patroon in. Haar klachten worden steevast genegeerd, gebagatelliseerd of gerelativeerd. Terwijl de daders ermee wegkomen en fluitend doorgaan.
Van glanzende façades naar duistere krochten
Dit boek gaat niet over werkgeluk, over shiny, happy people of de ‘pretfactor’ op het werk, maar over de schaduwkanten. De in allerlei opzichten onderbelichte kanten. We kijken achter de glanzende en glinsterende façades en begeven ons naar de duistere krochten en spelonken, waar agressief gedrag vaker voorkomt dan ons lief is. We belichten zaken die pijn doen. Agressie. Misbruik. Onveiligheid. Destructie. Uitzichtloosheid.
In Giftige gedoe op de werkvloer staan diverse expliciete voorbeelden van giftig gedrag. Afkomstig uit gesprekken met mensen die we hebben geïnterviewd. In een aantal gevallen vermelden we niet hun naam. Die is bekend bij ons, de auteurs, en bij de uitgever. Waarom dat nodig is? Omdat de ervaringen die Maryam Hassouni openlijk deelt niet op zich staan. Het heeft er alle schijn van dat giftig gedoe in nogal wat organisaties stilzwijgend tot norm is verheven. Affaires in de mediasector zoals The Voice en De Wereld Draait Door liggen nog vers in het geheugen. Ze vormen het topje van de ijsberg. Het gaat ook om een castingdirecteur die acteurs tijdens audities vraagt zich te ontkleden. Een museumdirecteur die zijn medewerkers intimideert en daarmeeeen angstcultuur creëert. Een medewerker van een kunstopleiding die zich jarenlang beestachtig kan gedragen. Een directeur van een modeplatform die wordt vervolgd vanwege meerdere gevallen van verkrachting. Een filmproducent die aan de lopende band discriminerende opmerkingen maakt over zwarte actrices. De directeur van een lokale omroep die haar personeel stiekem bespioneert met computersoftware.
Giftig gedoe is alomtegenwoordig
Betekent dit dat giftig gedoe uitsluitend in de media- en cultuursector voorkomt? Was het maar waar. Je komt het ook tegen in gemeentes, waar een wethouder stelselmatig vrouwelijke medewerkers lastigvalt of waar een ambtenaar jarenlang flinke sommen geld achterover weet te drukken. Het komt voor in ziekenhuizen waar, zeker in operatiekamers, maar al te vaak de wet van de apenrots geldt. Het komt voor in de sport waar agressieve sportcoaches huftergedrag proberen goed te praten met het argument dat hun aanpak een hoger doel dient: het winnen van medailles. Of waar een technisch directeur van een professionele voetbalclub het vrouwelijk personeel ongevraagd dickpics toestuurt. Giftig gedoe is aan de orde van de dag in branches waarin buiten de geijkte tijden wordt gewerkt. Zoals in de beveiliging of in de horeca.Vaak geloof je je oren niet als je de verhalen hoort. Neem bijvoorbeeld de eigenaresse van een goed lopend restaurant die haar personeel op de drukste momenten van de avond kleineert en voor van alles en nog wat uitmaakt. Of de directeur van een metaalverwerkingsbedrijf die de beschuldigingen van aanranding door magazijnmedewerkers afdoet met lollig bedoelde uitspraken als: ‘Niet bukken waar ik bij sta, want ik ben niet te vertrouwen.’
Zelfs heilige instituties ontkomen er niet aan
Zelfs heilige instituties als ons parlement blijven er niet van verschoond. Eind september 2022 werden we opgeschrikt door berichten over ‘machtsmisbuik’ van de voormalige Kamervoorzitter en toenmalig Kamerlid Khadija Arib. Jarenlang gold Arib als nationaal uithangbord van onze democratie. Kort na de benoeming als voorzitter van de tijdelijke commissie die de parlementaire corona-enquête voorbereidt, werd naar de pers gelekt over een onderzoek naar klachten over haar gedrag in het verleden. De emoties liepen hoog op. Volgens de huidige voorzitter Vera Bergkamp was nader onderzoek onontkoombaar. De Arbowet stelt immers dat een bedrijf moet zorgen voor de veiligheid en gezondheid van haar medewerkers. Waarop een Kamerlid sneerde ‘dat we geen bedrijf zijn. We zitten niet bij de Albert Heijn, maar in een complexe bestuurlijke omgeving’. Los van alle discussies was het kwaad al geschied. Arib was door alle commotie zodanig beschadigd dat ze besloot te vertrekken. Bezoedeld vanwege de verhalen over tiranniek optreden. Met stille trom en zonder afscheid. Door alle ophef voelden ambtenaren en leidinggevenden die last hadden gehad van het vermeende wangedrag zich in de kou gezet. Zij zagen dat het wederom niet om hun veiligheid ging, maar dat de affaire over hun hoofden heen tot inzet werd gemaakt van een politieke discussie. Zouden zij een volgende keer opnieuw melding maken van giftig gedoe, vraag je je af. En niet alleen de voormalige Kamervoorzitter en de ambtenaren leden schade, maar ook de huidige Kamervoorzitter. Zo gaat het wel vaker met giftig gedoe. De rollen zijn ambigu en verschuiven voortdurend. Beklaagden kunnen zich ineens tot slachtoffer ontpoppen en vice versa. Wanneer de publieke golven van verontwaardiging orkaansterkte bereiken, is het proces niet langer te sturen. Het gevolg is dat iedereen schade ondervindt: vermeende daders, slachtoffers, omstanders. Klachten over de ontoelaatbaarheid van andermans gedrag komen vaak als een boemerang terug naar de boodschapper. Onderzoek naar vermeend wangedrag kan zomaar in het gezicht van de opdrachtgever ontploffen.
Het is met giftig gedoe als met de kleren van de keizer
Dat bleek toen omstreeks dezelfde periode een onderzoek naar vermeend seksueel wangedrag van PvdA-Kamerlid Gijs van Dijk op tafel kwam. De dag nadat de dickpics-affaire bij Ajax het nieuws domineerde, opende het Achtuurjournaal met eennieuwe zaak van ongewenst gedrag, nu in de politiek. De NOS noemde het vermeend grensoverschrijdend gedrag in een adem met mogelijk strafbare gedragingen bij TheVoice. Prompt moest Van Dijk de Kamer uit. Toen het onderzoek was afgerond bleekdat het ging om twee vrouwen die zich ‘belogen en bedrogen’ voelden in hun privérelatiemet Van Dijk. De onderzoekers concludeerden dat Van Dijk zich buiten werktijdweliswaar niet had gedragen als een waardig ambassadeur van de PvdA, maar dat ergeen sprake was van giftig gedoe op de werkplek. Het onderzoek wierp dus een anderlicht op de affaire. Maar het partijbestuur had al afscheid genomen van het Kamerlid.En zo besloot men het onderzoek onder het tapijt te moffelen. Pas na een uitspraakvan de eigen beroepscommissie erkende het bestuur schoorvoetend dat het toch net iets anders zat met het vermeende grensoverschrijdend gedrag. Ondertussen waren de verhoudingen danig verstoord en had het bestuur aan gezag verloren. Ook deze affaire kende vrijwel alleen maar slachtoffers.
Een laatste voorbeeld uit de parlementaire sfeer. In het voorjaar van 2022 werd Nilüfer Gündoğan door het partijbestuur van Volt uit de fractie gezet na klachten over intimiderend gedrag. Het leidde tot een rechtszaak, twee co-partijvoorzitters die opstapten en een Kamerzetel minder voor de partij. Forensisch onderzoekers bestempelden de onderzoeken bij PvdA en Volt later als ‘broddelwerk’. Feitenonderzoeken weten maar zelden de onderste steen boven te krijgen. De vraag is of dit überhaupt mogelijk is. Want giftig gedoe is vaak mistig en mysterieus. Ondanks ‘feitelijk onderzoek’ blijft de waarheid in nevelen gehuld. En komt die toch boven tafel, dan willen we er vaak niet over vertellen. Vanuit juridische overwegingen. Omdat het om privacygevoelige informatie zou gaan. Of misschien omdat de waarheid vaak heel wat minder fraai is dan we denken? Het is met giftig gedoe net als met de kleren van de keizer. We doen alsof ons werk gelukkig maakt. Maar wie kan nog met droge ogen zeggen dat de keizer kleren draagt?
De terminologische jungle van giftig gedoe
We hebben tot nu toe gedaan alsof iedereen weet wat de term ‘giftig gedoe’ betekent. Maar de verschijnselen en genoemde voorbeelden worden vaak heel anders genoemd. We hebben het over ‘onacceptabel’, ‘ongewenst’, ‘ontoelaatbaar’ of ‘grensoverschrijdend’ gedrag. Of over ‘agressief’, ‘negatief’ of ‘onbeschoft’ gedrag. Inzoomend op de aard van die gedragingen hebben we het over ‘intimidatie’, ‘seksueel grensoverschrijdend gedrag’, ‘discriminatie’, ‘pesten’, ‘corruptie’ of ‘geweld’.
Verwijzen we naar de gevolgen van de gedragingen, dan hebben we het over ‘angst’, ‘destructie’ en ‘onveiligheid’. Steeds vaker ook wordt het paraplubegrip ‘toxisch’ gebruikten gaat het over ‘toxische’ gedragingen en culturen. In goed Nederlands hebben we het dan over, inderdaad, giftig gedoe.
Giftig gedoe is een verzamelterm. Een begrip dat vele ladingen dekt en voor allerlei uitleg vatbaar is. In Nederland verwijzen wij in de regel naar een beperkt en overzichtelijk rijtje gedragingen: intimidatie, discriminatie, pesten, seksueel wangedrag en geweld. De wetenschappelijke literatuur neemt daar geen genoegen mee. Die verwijst naar een veel breder palet van grensoverschrijdende gedragingen: agressie, asociaal gedrag, buitensluiten, corruptie, deviantie, fraude, gaslighting, manipulatie, misbruik, credit stealing, narcisme, onethisch gedrag, psychopathisch gedrag, sabotage, terreur, vernedering, verwaarlozing en ga zo maar door. Zelfs deze meer uitgebreide lijst is volgens sommige onderzoekers niet toereikend. In een poging om tot volledigheid te komen, komen sommigen tot honderden gedragingen die op de een of andere manier vallen onder giftig gedoe. Inclusief nieuwe onlinevarianten van giftig gedoe, zoals hacken, catcalling, grooming, identiteitsdiefstal, sexting, sextortion en trolling.
De essentie van giftig gedoe in drie kenmerken
Tot zover de terminologische jungle. Maar wat is de essentie van giftig gedoe, de grotegemene deler? Die beschrijven we aan de hand van de volgende drie kenmerken.
- Een kluwen van op elkaar inspelende factoren en actoren: giftig gedoe draait nietzozeer om de interactie tussen dader (de rotte appel) en slachtoffer (weerloze gedupeerde), er is veeleer sprake van een kluwen op elkaar inspelende actoren: volgers en meehelpers, meelopers of kopieerders. Enablers die giftig gedoe al dan niet bewust mogelijk maken. Door weg te kijken, te zwijgen of ongemakkelijke confrontaties te vermijden. Giftig gedoe is (bijna) nooit tot een of twee hoofdpersonen te herleiden. Het gaat om een netwerk of ecosysteem van actoren.
- Zich herhalende, samenhangende patronen: giftig gedoe is geen kwestie van losse affaires of incidenten, maar van duurzame en zich herhalende patronen. Het gaat om steeds weer terugkerend gedrag en daaraan ten grondslag liggende factoren. Giftig gedoe is samenhangend en repetitief. Het kent een bepaalde samenhang en verloopt volgens min of meer voorspelbare patronen.
- Agressief gedrag: giftig gedoe draait om agressie met destructieve impact. Agressie is een overkoepelende term voor gedragingen die anderen schade toebrengen. Soms onbewust, maar vaak doelbewust. Giftig gedoe gaat over heftige vormen van agressie: intimidatie, uitsluiting, pesten, gewetenloze manipulatie of corruptie en geweld. Agressief gedrag jaagt mensen angst aan. Het vormt een bedreiging en zorgt voor gevoelens van onveiligheid. Het brengt, zeker op de lange termijn, de fysieke, mentale en sociale gezondheid van mensen in gevaar. Het leidt tot een daling van geleverde prestaties en staat leren en innoveren in de weg. Agressie is niet opbouwend, maar destructief. Het maakt mensen, relaties en dingen kapot.
Op basis van deze kenmerken komen we tot de volgende definitie van giftig gedoe:
Giftig gedoe is het geheel van factoren en actoren dat leidt tot zich herhalende patronen van agressief gedrag en gevoelens van onveiligheid met een destructieve impact op mensen, teams en organisaties als gevolg.
Bron: Giftig gedoe op de werkplek door Hans van der Loo en Caroline Koetsenruijter
