Liminaliteit, de drempeltijd tussen het oude en het nieuwe, speelt een cruciale rol in ons leven. Het zijn de momenten waarin routines doorbroken worden en we ons bevinden in een tussenruimte waar vernieuwing en transformatie kunnen plaatsvinden. Dit artikel verkent de kansen, gevaren en verleidingen van liminaliteit. Liminaliteit helpt ons in contact te komen met ons innerlijke zelf en de wereld om ons heen, wat essentieel is voor persoonlijke en maatschappelijke groei.
Jaren geleden ging ik door een pittige tijd in mijn leven. Ik was verdrietig, zoekend en wist eigenlijk wel dat mijn relatie niet goed liep, maar kon dat nog niet accepteren. Ik was voor mijn werk in Singapore en besloot een week vakantie te nemen op Bali. Ik kwam aan, nam een taxi en de chauffeur vroeg me waar ik heen wilde. Ik had daar nog niet over nagedacht, keek hem aan en zei ‘A hotel’. Hij moest lachen en vroeg welk hotel. Ik keek voor me uit, moest huilen en zei: ‘I don’t know. Just somewhere.’ Hij startte de auto, reed langzaam weg en zei: ‘I will take you to a place where your soul can find you again.’ Ik denk nog vaak aan dit moment. Met de kennis van nu zou ik zeggen dat ik op zoek was naar een liminale tijd en ruimte om mijn gedachten te ordenen, tot mezelf te komen en om wezenlijke beslissingen voor de toekomst te nemen. Hij bracht me naar een afgelegen, klein hotel met een prachtige tuin. Ik moest uit de drukte zijn, zei hij. Niet naar de disco, maar juist naar de stilte. Dat heeft me toen enorm goedgedaan. Liminale periodes nodigen je uit om stil te staan, zodat je ziel jou weer kan vinden.
Liminaliteit: het ondertussen, niet meer dit en bijna dat
Een menselijk bestaan is niet mogelijk zonder liminaliteit, dan zou alles stagneren. Het leven bestaat uit een aaneenschakeling van routines en gewoonten, maar ook uit allerlei toevalligheden en onverwachte gebeurtenissen die ons in ongewone of zelfs buitengewone situaties brengen. Dit zijn de momenten die je maken tot wie je bent, die je karakter vormen en die vernieuwing brengen. Dat is altijd zo geweest en zal altijd zo zijn. Antropologen noemen die buitengewone momenten liminale situaties. Op zulke momenten hebben we niet genoeg aan de structuren, gewoonten en vaardigheden uit de gewone routinetijd. Buitengewone situaties vragen om een buitengewone aanpak. Antropologen hebben fantastisch in kaart gebracht wat wij, homo sapiens, nodig hebben in zulke verwarrende tijden. En waar het in onze huidige transformatieaanpak vaak misgaat. Liminaliteit geeft een bril om naar de ervaring van verandering te kijken. En een structuur om onszelf door die tussenruimte te begeleiden. Transformaties en cultuurveranderingen vinden plaats in het ondertussen, op de drempel van een oud en een nieuw normaal.
De term liminaliteit werd als eerste gebruikt door de Franse antropoloog Arnold van Gennep in zijn boek Les Rites de Passage (1909), over het belang van overgangsrituelen. Hij kwam tot de ontdekking dat er een universeel patroon zit in hoe mensen in elke cultuur grote veranderingen ervaren. Rituelen en liminaliteit blijken altijd terugkerende fenomenen te zijn. Liminaliteit komt van het Latijnse limes, dat ‘drempel’ of ‘grens’ betekent. Een vloeibare tussentijd waarin de normale grenzen van gedrag en denken versoepelen, waardoor de weg wordt geopend naar verbeelding, vernieuwing en vernietiging. Een ontdekkingsruimte voor nieuwe wensen en mogelijkheden. Het is de ruimte tussen A en B, tussen dit en dat. The space between the no longer and not yet. Betwixt and between. De ruimte tussen verhalen. Een buitengewone tijd waarin wat was er niet meer is, en wat gaat zijn nog onbekend is. Een overgangsperiode waarin een persoon (of volk, of organisatie) geen afgebakende sociale rol of positie heeft. Autoriteit in welke vorm dan ook wordt in twijfel getrokken, gezag wordt ondermijnd, oude rechten worden opgeschud, gevestigde normen verdwijnen, heilige huisjes en symbolen bespot. Het is een uiterst kwetsbare periode en zeer uitdagend voor iedereen die er middenin zit. Het voelt leeg doordat de bekende zingeving is weggevallen. En vol doordat je zoveel emoties tegelijk kunt voelen.
Wij mensen doen niet altijd wat goed voor ons is en rommelen in de waan van de dag vaak gewoon door. Terwijl het zo belangrijk is om zo af en toe de rust te nemen om in verbinding te komen met ons innerlijke weten. Tijdens liminaliteit leg je contact met het kleine in jezelf en het grote van de wereld, om betekenis en energie terug te vinden. Om je plek weer te vinden, want als je weet waar je bent, dan weet je waar je naartoe moet. Op Bali had ik dit nodig om de stap naar een grote verandering in mijn leven te kunnen maken. Om de moed te verzamelen om mijn relatie na bijna twintig jaar stop te zetten en ten diepste te voelen waarom dat nodig was. We kennen allemaal dit soort periodes van bezinning. Als individu, maar ook als familie, als groep, als organisatie en zelfs als samenleving. Dergelijke grote veranderingen vragen om meer dan een stappenplan en een timeline.
Liminale tijd: een buitengewone, magische tijd
Liminale tijd is de ervaring van drempeltijd, tijd in het ondertussen, een overgangstijd. Het is een buitengewone tijd waarin de gebruikelijke tijdsindelingen vervagen doordat de normale dagelijkse routines en gewoonten worden doorbroken. Liminale tijd verloopt anders dan tijd in het gewone leven. Het voelt anders en heeft een ander ritme. Het is anders dan de kloktijd die we kunnen meten in seconden en minuten. We kunnen onszelf in liminale tijd verliezen. Zo kun je opeens een uur verder zijn of kruipen de minuten juist voorbij. Het geeft een gevoel van tijdloosheid. Een magische tijd waarin ruimte voor reflectie, verkenning en transformatie ontstaat.
Liminaliteit duurt zo lang als de tijd die mensen nodig hebben om te veranderen. De lengte varieert en is afhankelijk van een specifieke situatie of context. Het kan een paar klokuren duren, zoals tijdens een ceremonie, of dagen en weken, zoals tijdens een overgangsperiode in je leven. Denk bijvoorbeeld aan een rouwperiode, daar hangt geen einddatum aan. Sommige dagen vliegen voorbij en andere momenten lijken eeuwig te duren. Tijd verdikt, verbreedt en verdunt zich. Diepgaande transformaties vragen meestal een langere liminale periode, waarin oude patronen kunnen worden losgelaten en nieuwe worden ontdekt en ontwikkeld, waarin oude rollen worden afgelegd en nieuwe identiteiten ontstaan. Kun je het versnellen? Jazeker, door goed te begrijpen wat de universele patronen, kansen, gevaren en verleidingen zijn van deze vloeibare tussentijd. En die goed te begeleiden.
Bron: Tricky Tijden – Laat je niet gek maken door Jitske Kramer
