Stress is een complexe uitdaging, waarbij niet alleen je lichaam en geest een rol spelen, maar ook je sociale omgeving. De mensen om je heen kunnen stress zowel verlichten als veroorzaken. Denk aan een collega die je helpt met een deadline of aan een buur die je uit je slaap houdt. Sociale steun is echter cruciaal voor onze veerkracht. Het is daarom belangrijk om te onderzoeken wie je bijstaat in stressvolle tijden en welke vormen van steun je ontvangt. Wat voor invloed heeft jouw sociale netwerk op hoe jij omgaat met stress?
Naast de werking van stress in je lijf en hoofd is er nog een andere belangrijke component die bepaalt hoeveel en hoe vaak je stress ervaart, en dat zijn je medemensen, oftewel je sociale omgeving. Niet alleen in negatieve zin. Ja, andere mensen kunnen behoorlijk aan de spanningen in je leven bijdragen. Een slechte relatie, muziek van de buren, een beroving op straat. Maar ook die aso die voordringt in de file. Of die vervelende zus die weer eens niet doet wat ze heeft beloofd. Of die manager die niet ziet dat jij ‘helemaal tot hier’ in het werk zit en doodleuk nog wat boven op je stapel gooit. De lijst is eindeloos.
Maar evenzogoed zijn we sociale wezens, we kunnen niet zonder de ander. En die ‘ander’ draagt vaak in positieve zin bij aan je weerbaarheid. Dankzij je sociale omgeving kun je stress beter aan. Denk daarbij aan steun van familie, buren, vrienden en collega’s. Maar ook aan de kerk, de moskee of de tempel. Of je sportclub of muziekvereniging.
Als je veel stress ervaart, is het belangrijk om voor jezelf in kaart te brengen op welke hulpbronnen je kunt rekenen om de spanningen in je leven het hoofd te bieden. Naast biologische en psychische factoren is de sociale omgeving de derde belangrijke factor die invloed heeft op je weerbaarheid.
Verbinding
Al wordt in onze cultuur de nadruk voortdurend gelegd op het belang van het individu, zonder onze medemens zijn we nergens. Autonomie, eigen keuzes kunnen maken, het gevoel vrij te kunnen zijn – het bestaat niet zonder de medemens. Sterker nog: we zijn afhankelijker dan ooit geworden. Konden we honderdduizend jaar geleden nog in een kleine groep overleven, vandaag de dag zijn we de pineut als de stroom uitvalt of als computers worden gehackt door criminelen die losgeld eisen. Ik zag laatst in het journaal een verslagen directeur van een distributiecentrum. De spullen lagen op voorraad, de vrachtwagens stonden klaar, personeel stond in de startblokken, maar hij was niet in staat de producten in de winkels te krijgen. Gehackt, volkomen afhankelijk van een digitaal systeem. Dat illustreert maar weer eens hoe zwak de mens is als eenling; alleen als groep kunnen we overleven. In die zin overschatten we onszelf vaak als gevolg van de ik-cultuur waarin we zijn opgegroeid.
Onze verre voorouders voelden zich vast niet zo superieur, die wisten dat ze ondergeschikt waren aan de natuur en dat ze afhankelijk waren van de onderlinge samenwerking om te overleven. Hoewel we kunnen zeggen dat de mens als soort in zekere zin domineert en dat we de natuur deels in de hand hebben, zijn we afhankelijker van elkaar dan ooit. Nog minder dan onze voorouders zijn we in staat te overleven zonder de ander. Daarvoor is de wereld te complex geworden, zijn we met te veel mensen. Het goede nieuws is dat de mens een sociaal wezen is, het zit in ons DNA ingebakken om ons met de ander te verbinden. Het is evolutionair van levensbelang geweest omdat we langzamer en een stuk minder sterk waren dan veel van onze medeaardbewoners. We doen het dan ook graag, verbinden, ons brein beloont ons ervoor door bijvoorbeeld oxytocine af te geven. Het is pas van na de Tweede Wereldoorlog dat ons, in met name de westerse wereld, geprobeerd wordt aan te leren dat het vooral om het individuele belang gaat. Maar een individu kan alleen bestaan in een sociale samenhang.
Sociale steun
In tijden waarin het niet zo goed gaat, is het belangrijk om steun van je omgeving te krijgen, dat weten we allemaal. Een schouder om op uit te huilen of een kordate vriendin die je helpt je leven weer op de rit te krijgen en perspectief te zien. Iedere vorm van hulp en ondersteuning die je krijgt van een ander mens of groep noemen we in de gezondheidspsychologie sociale steun. Ook als die professioneel gegeven wordt door een psycholoog of coach. Het gaat daarbij niet altijd om de daadwerkelijk aangeboden hulp, maar ook om het idee dat die hulp er is als je die nodig hebt. Zie het als een vader die zijn jonge dochter niet bij de hand houdt, maar wel dichtbij is in het geval ze van het muurtje valt waarop ze loopt. Alleen al het gevoel dat de vader dichtbij is, zorgt ervoor dat zij letterlijk en figuurlijk steviger in haar schoenen staat. Zo geldt dat ook voor volwassenen. Alleen al de wetenschap dat er goede steun is waar je van op aankunt, zorgt ervoor dat je je minder snel gestrest voelt.
In hun boek Health Psychology onderscheiden Sarafino en Smith (2014) vier basisfuncties van sociale steun. Ik behandel ze hier kort omdat ik het belangrijk vind dat je ook zelf onderscheid kunt maken in waar je jouw steun vindt. Het gaat er bij de onderstaande functies steeds om of jij die vorm van ondersteuning ervaart of niet. Jouw beleving en oordeel daarover. Het kan namelijk zijn dat je familieleden vinden dat ze altijd voor je klaarstaan, maar dat jij daar heel anders tegen aankijkt. De onderstaande basisfuncties kunnen overigens in één persoon verenigd zijn. De functies zijn:
- emotionele ondersteuning;
- tastbare hulp;
- advies;
- kameraadschap.
Emotionele ondersteuning
Hierbij gaat het om de mate van empathie, bezorgdheid, aandacht, waardering en positieve aanmoediging die je vindt dat je ontvangt. Het geeft je het gevoel erbij te horen, ertoe te doen. Er wordt van je gehouden. Een broer of een zus die er altijd voor je is. De persoon die je direct noemt wanneer je wordt gevraagd bij wie je als eerste aanklopt als het niet goed met je gaat. Maar bij wie je ook je positieve verhaal kwijt kunt over je laatste datingavonturen of zakelijke successen.
Tastbare hulp
De directe hulp in tastbare zin waar je van op aan kunt als het nodig is. Dan moet je denken in termen van geld of onderdak. Wanneer jij als ondernemer een riskant zakelijk avontuur bent aangegaan, dan is het fijn om te weten dat als het helemaal misloopt je ergens terechtkunt. Of je relatie loopt op de klippen en je moet een moeilijke periode doorkomen zonder huis en iemand biedt je gratis onderdak. Ik heb zelf in mijn eerste jaren als ondernemer in China weleens een opdracht gekregen van een bedrijf dat die vooral gaf omdat ik het nodig had. Even dat zetje in de rug. Als je durft te vertrouwen op dat soort hulp, dan zijn stressvolle situaties aanmerkelijk minder stressvol dan wanneer je die back-up niet hebt.
Advies
Als je vastloopt in het leven, dan heb je vaak behoefte aan mensen die je advies geven. Positieve feedback (ik bedoel daarmee eerlijke en door jou gewaardeerde feedback) en voorstellen zijn belangrijk. Ooit stond ik in een kroeg in Beijing. Ik was nog maar enkele maanden in China, waar ik een bedrijfje probeerde op te zetten. Het zat allemaal nogal tegen en ik vroeg me af of ik het wel voor elkaar ging krijgen. Een Amerikaanse ondernemer die toevallig ook in die kroeg stond, sprak me aan toen hij me hoorde klagen tegen iemand anders. In snauwerig Engels zei hij iets in de strekking van: ‘Weet je, je moet niet zo zeuren. Je komt hier in je eentje met weinig geld en probeert er iets van te maken, ik waardeer dat enorm. Maar wat jij moet doen, is vanaf nu tegen iedereen zeggen – en ik bedoel met iedereen ook jezelf – dat het fantastic met je gaat. Straal dat uit en het komt vanzelf goed.’ Ik was verbouwereerd.
Mijn slachtofferrol had me weleens wat opgeleverd en wellicht zou ik weer een opdrachtje krijgen uit medelijden, zo vertelde ik hem. De Amerikaan vond dat maar raar. Hij zei dat ik het tegenovergestelde moest doen. Erg Amerikaans, zeggen dat het geweldig met me ging in China. Hij liet het me zelfs ter plekke oefenen. Ik ging na zijn peptalk met het nieuwe inzicht ‘Fake it till you make it!’ fluitend naar mijn Chinese appartementje. Hij was natuurlijk een wildvreemde, maar het is een duidelijk voorbeeld van het belang van mensen in je omgeving die niet alleen met je meeleven (emotionele ondersteuning), maar je ook van zinvol welgemeend advies dienen. Dat kan ook professioneel advies zijn van een bedrijfsadviseur, huisarts, psycholoog, coach of een onbekende Amerikaanse ondernemer.
Kameraadschap
Sarafino en Smith (2014) noemen het companionship. Lid zijn van een groep mensen die dezelfde interesses hebben en met wie je activiteiten onderneemt, zoals het team van je voetbalclub, of de kerk of moskee waar je lid van bent. Samen dingen doen helpt enorm bij het reguleren van stress, ook als die mensen niets afweten van de spanningen die je hebt. Zelf heb ik het moeilijk gehad toen mijn vriendin lang geleden kanker kreeg. Ik had toen alle bovenstaande vormen van social support nodig en kreeg die gelukkig ook.
Naast de emotionele ondersteuning, de financiële hulp die ik als jonge ondernemer toen broodnodig had en de adviezen van de dokters, was ik ook erg blij met mijn wekelijkse bezoek aan de sportclub. Daar had ik het met het vaste groepje vrienden eens níét over ziekten, maar ging ik lekker squashen om daarna aan de bar ouderwets te lachen en bier te drinken. Natuurlijk heb je niet altijd alle vormen van de bovengenoemde sociale steun nodig. Maar alleen al het feit dat je bewust en onbewust weet dat er al dan niet een sociaal vangnet voor je is, zorgt ervoor dat je stress anders ervaart en dat je die het hoofd kunt bieden.
Wie goed doet, goed ontmoet
Tot slot: de mate waarin je sociale steun ontvangt in stressvolle tijden hangt in belangrijke mate af van hoe sociaal je zelf bent. Ben je niet zo makkelijk in de omgang, help je anderen niet graag of deel je niet zo snel je problemen? Dan is de kans dat je in moeilijke tijden zelf ondersteund wordt logischerwijs een stuk kleiner. We leven in een individualistische, zelfs wat narcistische, maatschappij, maar we blijven sociale dieren.
Overigens heeft onderzoek door onder anderen James Pennebaker (1990) bewezen dat ook sociale steun in de vorm van professionele therapie goed uitpakt. Daar liggen twee oorzaken aan ten grondslag: ten eerste het gevoel sociaal ondersteund te worden en ten tweede de mogelijkheid negatieve ervaringen en gevoelens te uiten. Dus misschien is de intensiteit van vriendschappen in onze op het individu gerichte, drukke samenleving in de loop van de tijd afgenomen, er zijn goede alternatieven ontwikkeld die aan de behoefte van sociale steun voldoen. In hoofdstuk 7 van mijn Handboek Stress te lijf behandel ik er enkele.
Hierboven zagen we dat hulp van anderen belangrijk is in ons leven. Sociale steun helpt ons door moeilijke periodes heen en maakt ons zelfverzekerder, ook als er (nog) niets aan de hand is. In de praktijk is het leven niet perfect. Soms heb je hulp nodig en krijg je die niet of in onvoldoende mate. In het voorbeeld van mijn vriendin die ernstig ziek werd, was de steun onvoorwaardelijk en overvloedig. Maar toen ik in het begin van mijn carrière in China krap bij kas zat, kon ik niet overal aankloppen voor financiële steun. Terecht dachten sommigen: je bent goed opgeleid, kom gewoon terug naar Nederland en neem net als wij een baan als het daar niet lukt. Hard maar waar.
De mate en duur waarin je sociale steun ontvangt verschilt per situatie, maar ook per persoon en cultuur. We wonen in Nederland, een rijk land, waar in principe niemand dakloos hoeft te zijn, hoeft te verhongeren of alleen wordt behandeld in het ziekenhuis als je een creditcard bezit. Dit allemaal dankzij onze collectief geregelde socialezekerheidsstelsel. In Azië, waar ik nog geregeld kom, is dat anders. Daar heb je in de meeste landen alleen je familie om op terug te vallen en moet je soms je huis verkopen om een goede behandeling in een ziekenhuis te kunnen krijgen.
Tot slot
Aan de ene kant zijn mensen dus belangrijk om stressvolle situaties het hoofd te kunnen bieden. Aan de andere kant kunnen mensen ook juist de oorzaak van stress zijn. Zowel privé als op het werk. Je familie, je vrienden, de buren, je eigen partner kunnen enorm belangrijk zijn voor ondersteuning, maar ze kunnen juist ook de bron zijn van veel ellende. Ruzie met familie, een slechte relatie met je partner, kinderen die uit de pas lopen, irritante buren – ze kunnen allemaal ook stress veroorzaken.
DOORDENKERTJE
Het is goed om eens op een rustige zondag je sociale omgeving in kaart te brengen. Bij wie kun je voor wat terecht? Bij welke personen hoort in termen van social support een gebruiksaanwijzing, oftewel: is steun voorwaardelijk?
Bron: Handboek Stress te lijf – De zes tegen stress door Jan Jaap Verolme
